Z artykułu dowiesz się m.in.:

• jak prawidłowo wykonywać zabiegi prewencyjne dotyczące warrozy;
• jak aktualnie monitorować rodziny pszczele;
• jak zapobiegać nosemozie, zgnilcom, grzybicy i inwazji Tropilaelaps i małego chrząszcza ulowego.

Lepiej dmuchać na zimne, czyli zapobieganie chorobom pszczół, cz. 2.

Z pierwszej części artykułu mogliście się dowiedzieć, że lokalizacja pasieki ma kluczowe znaczenie w prewencji chorób pszczół. W tym kontekście ważna jest także budowa ula, ale nie chodzi tutaj o różnice konstrukcyjne różnych typów, a o ogólne wytyczne, takie jak możliwość zawężenia wylotka, odległość od gleby czy możliwość rozdzielenia elementów, aby łatwiej go zdezynfekować. Oprócz zabiegów higienicznych ważne jest także dobre przygotowanie rodzin pszczelich do zimowli, o czym również pokrótce mogliście przeczytać w poprzednim wydaniu „Pasieki”.

Warroza

Ponieważ dręcz pszczeli jest obecny na wszystkich kontynentach i w znaczącej większości pasiek na świecie, przyjmuje się jego obecność we wszystkich rodzinach pszczelich, a prewencja oznacza niedopuszczanie do wzrostu liczby pasożytów w rodzinie powyżej 1000 szt.

Jesień (wrzesień – grudzień)

Jesienny monitoring stopnia porażenia rodzin pozwala ocenić, czy od ostatniego (jesiennego) zastosowania metody kontroli pasożyta nie namnożyło się go zbyt wiele i wskazuje, czy jest konieczne powtórzenie zabiegu.

Najpopularniejszymi metodami monitorowania liczby roztoczy są: wspomniane już badanie osypu zimowego, obliczanie naturalnego dziennego osypu roztoczy, flotacja, metoda z użyciem cukru pudru oraz badanie liczby roztoczy w czerwiu trutowym.

Ograniczanie liczby roztoczy

Wyróżniamy dwie główne grupy metod kontroli liczby roztoczy w rodzinach:

Obecnie bardzo prężnie rozwijają się badania nad selekcją genetyczną pszczół w kierunku wzmocnienia zachowań higienicznych związanych z eliminacją pasożyta. Takie zachowania higieniczne nazywamy VSH (Varroa Sensitive Hygiene). W konsekwencji prowadzą one do zmniejszonej reprodukcji roztoczy w rodzinie (SMR – Supressed Mite Reproduction). Takim zachowaniem jest na przykład recapping, czyli otwieranie i ponowne zasklepianie komórek z czerwiem, w których znajdują się też pasożyty. Wiele ośrodków naukowych na świecie pracuje nad wyprodukowaniem komercyjnych matek dających pszczoły, które radzą sobie z warrozą. W Polsce jest to na przykład projekt EurBeST. Na ten moment należy uzbroić się w cierpliwość, dopóki badania naukowe nie zakończą się sukcesem, i stosować się do dotychczasowych rekomendacji, tj. stosowanie zarejestrowanych w Polsce produktów leczniczych weterynaryjnych, monitoring plus leczenie plus metoda biotechniczna.

Inwazja roztoczy Tropilaelaps sp.

Inwazja roztoczy z rodzaju Tropilaelaps jest zaraźliwą pasożytniczą chorobą czerwiu pszczoły miodnej utrzymywanej w pasiekach Azji, Afryki, Oceanii (Papua-Nowa Gwinea) i Ameryki Południowej. Ostatnie doniesienia mówią o znalezieniu osobników Tropilaelaps także w Rosji.

Masowe namnażanie się pasożytów i uszkadzanie czerwiu, podobnie jak przy warrozie, skutkuje pojawieniem się pszczół z objawami deformacji ciała: niedorozwojem skrzydeł i skróceniem odwłoka.

Z powodu postępujących zmian klimatu na większości terytorium Polski temperatura zimą jest już znacznie wyższa niż 15 lat temu i dlatego matki czerwią również zimą, a ponieważ Tropilaelaps do przetrwania populacji potrzebuje obecności czerwiu, w którym się namnaża i na którym żeruje, grozi nam realna inwazja tego pasożyta. Roztocze Tropilaelaps (Fot. 2) jest szkodnikiem kwarantannowym i jeszcze nie odnotowano jego występowania w Europie. Zapobieganie nadmiernemu namnażaniu się roztocza w krajach, gdzie występuje, wygląda podobnie jak przy warrozie.

Nosemoza

Jest chorobą grzybiczą wywoływaną przez mikrosporydia Nosema apis i Nosema ceranae (aktualna nomenklatura to Vairimorpha apis i Vairimorpha ceranae). Są one wewnątrzkomórkowymi pasożytami atakującymi komórki nabłonka jelita środkowego pszczoły. Fizjologiczną rolą tych komórek jest trawienie i wchłanianie składników pokarmowych, zatem gdy zostaną uszkodzone czy zniszczone przez mikrosporydia, to pszczoła głoduje. W środowisku Nosema spp. występują w postaci spor.

Zapobieganie wystąpieniu nosemozy w pasiece to głównie odpowiednie zabiegi higieniczno-hodowlane oraz wymiana matek co rok lub dwa lata na takie, których córki wykazują dobrze rozwinięte zachowania higieniczne, tj. intensywnie czyszczą gniazdo.

Zgnilec amerykański (zgnilec złośliwy)

Zgnilec amerykański jest zakaźną i niezwykle zaraźliwą chorobą rodzin pszczelich (Fot. 3) Z tego powodu jest jedyną chorobą pszczół (a właściwie czerwiu) podlegającą obowiązkowi zwalczania. Najwięcej przypadków choroby występuje w letnich miesiącach, ponieważ wiosną jest ona roznoszona przez dorosłe pszczoły na pożytkach, przez błądzenie albo przez rabunki. W rozprzestrzenianiu choroby istotną rolę odgrywa pszczelarz, który zaniedbuje zasady higieny. Szczególne zagrożenie stwarza przenoszenie plastrów z pni chorych do zdrowych, podkarmianie skażonym miodem oraz brak zabezpieczania uli, w których nastąpiło osypanie się rodziny.

Zgnilec europejski

Zgnilec europejski (zgnilec łagodny) jest wywoływany przez ziarniaki Melisococcus pluton (Fot. 4) i bardzo często wikłany innymi bakteriami, np. Paenibacillus alvei (Fot. 5), Enterococcus faecalis, Achromobacter euridicae. Choroba szczególnie łatwo szerzy się w rodzinach słabych, w których czerw jest niedożywiony i niedogrzany. Do jej rozwoju może przyczynić się pszczelarz zbyt szybko poszerzający gniazda i zbyt często dokonujący przeglądów.

Zapobieganie zgnilcowi europejskiemu polega na stworzeniu takich warunków, w których nie dojdzie do braków w pokarmie i obniżenia temperatury w gnieździe. W tym celu należy:

• trzymać w pasiece tylko silne rodziny;
• dobrze przygotowywać pnie do zimowli;
• dostosowywać wielkość gniazda do siły rodziny;
• ostrożnie stosować podkarmianie pobudzające, aby nie wywołać obfitego czerwienia przy braku pożytku;
• eliminować z hodowli matki pochodzące z chorych rodzin;
• często wymieniać matki na młode i zdrowe;
• unikać zbyt częstych przeglądów, zwłaszcza w chłodne dni;
• skrupulatnie przestrzegać zasad higieny;
• poidło ustawić w pasiece tuż przed pierwszym oblotem, aby pszczoły nie przyzwyczaiły się do pobierania wody z innych źródeł, gdyż M. pluton często występuje na przykład w kałużach, gnojówce, wodach stojących.

Grzybice

Gniazdo zawsze powinno być dostosowane do siły rodziny, czyli w momencie zmniejszania się liczby pszczół na zimę, należy je odpowiednio zmniejszać. Trzeba też unikać innych okoliczności mogących prowadzić do zaziębienia czerwiu. Należy także przestrzegać ogólnych zasad higieny w pasiece i co roku, wiosną, przeprowadzać odkażanie uli.

Inwazja małego chrząszcza ulowego Aethina tumida

Inwazja ta, na mocy ustawy z 11 marca 2004 r. O ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt z dnia 20 kwietnia 2004, podlega w Polsce obowiązkowi rejestracji.

W prewencji najważniejsze jest utrzymywanie silnych i zdrowych rodzin. Matki powinny być zawsze doskonale czerwiące. W ulu nie powinno być ramek słabo lub wcale nieobsiadanych przez pszczoły. Jeśli rodzina osypie się z jakiegokolwiek powodu, należy ją natychmiast usunąć z pasieczyska i zabezpieczyć tak, aby chrząszcz nie dostał się do ula. Trzeba wywirować miód jak najszybciej (najpóźniej w ciągu 1–2 dni) po wyjęciu plastrów z ula. Pomieszczenia pasieczne muszą być utrzymywane w czystości. Nie powinno się pozostawiać okruchów wosku luzem na podłodze i blatach, ramki muszą znaleźć się w rojnicach lub na stelażach, nie dotykając podłogi ani siebie nawzajem, sprzęt ma być czysty, niepokryty miodem i okruchami wosku. Do dłuższego przechowywania najlepiej umieszczać plastry w niskiej temperaturze (chłodnia), co uniemożliwi rozwój szkodnika. Przeglądając rodzinę, nie należy wyjętych ramek stawiać na ziemi (najlepiej wstawiać je do rojnicy), nie rzucać ścinków wosku na ziemię. W krajach, w których szkodnik jest obecny, należy co jakiś czas przeprowadzać dezynsekcję ziemi wokół uli, ewentualnie dezynsekcję pomieszczeń pasiecznych. W zapobieganiu najważniejszą rolę odgrywa kontrola sanitarna nad przemieszczaniem pasiek, importem pszczół, matek i produktów pochodzenia pasiecznego z terenów, w których stwierdzono A. tumida. Cdn. _

Dr n. wet. Anna Gajda
Kierownik Katedry Patologii i Diagnostyki
Weterynaryjnej, kierownik Pracowni Chorób
Owadów Użytkowych SGGW w Warszawie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"