Z artykułu dowiesz się m.in.:

• czy przepisy prawne wprost wymagają oznaczania terenu pasieki tablicą ostrzegawczą;
• w jakich przepisach szukać wymogów oznaczania pasieki;
• czy brak tablicy ostrzegawczej powoduje negatywne konsekwencje prawne.

„Uwaga, pszczoły!” – czy zgodnie z przepisami prawa pasieka musi być oznaczana tablicą ostrzegawczą?

Zarówno w dyskusjach na forach internetowych, jak i wiadomościach do naszej redakcji pojawia się pytanie: czy pszczelarz ma obowiązek umieszczać tablicę ostrzegawczą o pszczołach przy swojej pasiece? Wbrew pozorom nie jest to wątpliwość, którą łatwo można rozwiać w świetle obowiązującego prawa. Tym bardziej trudno stwierdzić, jakie konkretne warunki przewidziano dla danego obszaru, ponieważ w Polsce wyróżniamy tzw. prawo miejscowe, obowiązujące tylko na określonym terytorium. Z tych względów artykuł ten ma na celu przybliżenie prawnej problematyki umieszczania tablicy ostrzegawczej przy pasiekach.

Przepisy powszechnie obowiązującego prawa –
czy tablica ostrzegawcza przy pasiece jest obowiązkowa?

Nie oznacza to jednak, że z pewnych ustaw nie wynika pośrednio taki obowiązek, wskazując na różnego rodzaju odpowiedzialność pszczelarza za brak tego rodzaju środka ostrożności przy hodowli pszczół. Trzeba tę kwestię ocenić przez pryzmat:

• prawa własności nieruchomości,
• odpowiedzialności cywilnej za hodowane pszczoły,
• prawa wykroczeń.

Tablica ostrzegawcza a korzystanie
z własnej nieruchomości

O prawie własności i jego granicach traktują przepisy Kodeksu cywilnego². Według art. 140 tej ustawy, w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą. Jak wynika z przytoczonej regulacji, generalnie właściciel danej nieruchomości może – w ramach prawa do korzystania ze swojej ziemi – zlokalizować na niej pasiekę. Przepis ten zastrzega jednak, że są pewne „granice” korzystania ze swojej posesji. Uszczegółowieniem takich granic korzystania z własnej nieruchomości jest m.in. art. 144 Kodeksu cywilnego. Według tego przepisu właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa powstrzymywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych. Z tego przepisu wynika tzw. zakaz immisji, tj. zakłócania korzystania z innych (sąsiednich) nieruchomości.

Tablica ostrzegawcza
a odpowiedzialność za użądlenia

Trzeba przypomnieć, że pszczelarz na gruncie prawa cywilnego ponosi odpowiedzialność za ewentualne szkody wywołane przez pszczoły. Stanowi o tym art. 431 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym: Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy. Dodatkowo w § 2 tego przepisu ustawodawca wprowadza zaostrzenie odpowiedzialności, uniezależniając ją od winy: chociażby osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie była odpowiedzialna według przepisów paragrafu poprzedzającego, poszkodowany może od niej żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Odpowiedzialność odszkodowawcza właściciela pszczół na podstawie podanych przepisów dotyczy zarówno sytuacji, gdy do użądlenia dojdzie na terenie pasieki, jak i w przypadku, gdy pszczoły udadzą się na inny teren. O ile zatem tablica ostrzegawcza o pszczołach nie powinna w żaden usprawiedliwiający sposób wpływać na użądlenie poza granicami pasieki, o tyle uważam, że umieszczenie tablicy ostrzegawczej może wpływać na ograniczenie odpowiedzialności, gdy do użądlenia dojdzie na terenie pasieki. Dlaczego?

Niełatwo jest odnaleźć orzeczenia sądowe, które wprost odnoszą się do zastosowania tego przepisu w przypadku pszczelarzy, jednak nie jest to niemożliwe. Za jeden z przykładów może posłużyć następująca sytuacja:

Pszczelarz pracował w swojej pasiece. Był w ubraniu roboczym. Pasieka była ogrodzona. Liczyła w tym okresie około 50–60 uli. W tym czasie drogą, biegnącą obok pasieki, przejeżdżała rowerem kobieta. Ponieważ chciała kupić miód, zagadnęła pszczelarza. Z uwagi na odległość, dzielącą ich i szum pszczół, dał jej znak, aby podjechała do bramy pasieki. On też podszedł do bramy. Kobieta zatrzymała się przed bramą, pszczelarz nie wpuścił jej na teren pasieki. Była ona w dużej odległości od samej pasieki: 70–100 metrów. W czasie rozmowy pszczoły, siedzące na pszczelarzu i te, które przyleciały za nim, zaatakowały kobietę. Obsiadły jej głowę i zaczęły żądlić. Kobieta zaczęła krzyczeć i zakrywać oczy i twarz. Pszczelarz wyszedł za bramę i zaczął zabijać pszczoły, które weszły we włosy kobiety, atakowały głowę i obsiadły jej szyję. Pszczół było kilkanaście. Pszczelarz wyjął dziewięć żądeł. Kobieta płakała, krzyczała z bólu. Pszczelarz, nie chcąc zostawić jej bez pomocy, ulokował ją w swoim samochodzie i postanowił zawieźć ją do domu. Kobieta płakała przez całą drogę. W międzyczasie pszczelarz zajechał do apteki, przedstawił sytuację i kupił wapno5 oraz kompresy. Zawiózł kobietę do domu i poczekał aż wypiła wapno. Kobieta twierdziła, że zajmie się nią rodzina. Pszczelarz wziął numer jej telefonu i po dwóch dniach zadzwonił do niej. Przejął się jej stanem zdrowia i ponownie odwiedził ją w domu, pytał o zdrowie. Wygląd kobiety był taki, jakiego pszczelarz, prowadzący pasiekę ponad czterdzieści lat, dotychczas nie widział. W szczególności dotyczyło to głowy, która cała była spuchnięta. Jednego oka nie było w ogóle widać, a drugie stanowiło jedynie szparkę. Pszczelarz przeprosił powódkę i zadeklarował, że jest do jej dyspozycji.⁶

Oznacza to, że generalnie sąd nie wykluczył w ogóle możliwości powoływania się przez pszczelarzy na przyczynienie się do szkody osoby użądlonej przez pszczoły, ale nie dostrzegł uzasadnienia dla zastosowania art. 362 Kodeksu cywilnego w tej właśnie sytuacji. Można podejrzewać, że w przypadku innych okoliczności zdarzenia stanowisko sądu byłoby inne. Otóż moim zdaniem, gdyby w takich samych okolicznościach kobieta jednak weszła na teren pasieki, a na ogrodzeniu byłaby zamieszczona tablica ostrzegawcza (w stanie faktycznym jest wzmianka jedynie o ogrodzeniu, nie o jakiejkolwiek tablicy ostrzegawczej), w sądzie mogłoby zapaść zupełnie inne rozstrzygnięcie. Wówczas to poszkodowana naruszyłaby reguły ostrożności, ignorując ostrzeżenie zamieszczone na tablicy ostrzegawczej i wkraczając na teren pasieki, widząc pszczelarza w trakcie pracy i latające wokół pszczoły. Z tej przyczyny, na gruncie odpowiedzialności odszkodowawczej, oznaczanie pasieki tablicą ostrzegawczą jest celowe i zmniejsza ryzyko odpowiedzialności pszczelarza za użądlenia na terenie pasieki.

Tablica ostrzegawcza a odpowiedzialność za wykroczenia

Obowiązek umieszczenia tablicy ostrzegawczej przy pasiece można pośrednio wywnioskować z art. 77 Kodeksu wykroczeń:

§ 1. Kto nie zachowuje zwykłych lub nakazanych środków ostrożności przy trzymaniu zwierzęcia, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1000 złotych albo karze nagany.

§ 2. Kto dopuszcza się czynu określonego w § 1 przy trzymaniu zwierzęcia, które swoim zachowaniem stwarza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia człowieka, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny albo karze nagany.

W literaturze prawniczej obecne są poglądy, że w przypadku hodowli pszczół przepis ten dotyczy właśnie umieszczenia tablicy ostrzegawczej jako środka ostrożności¹⁰. O tym, że umieszczenie tablicy ostrzegawczej należy do kategorii zwykłych środków ostrożności może świadczyć fakt, że w pszczelarstwie wskazuje się na zwyczajową konieczność takiego zachowania¹¹.

Tablica ostrzegawcza w prawie miejscowym

Praktyka przyjmowana przez poszczególne gminy może być bardzo zróżnicowana. Tematycznie, na przykładzie Gminy Pszczółki, należy dostrzec, że tamtejszy regulamin przewiduje jedynie jeden wymóg dotyczący lokalizacji pasieki. Według § 31 uchwały nr LXVII/407/22 Rady Gminy Pszczółki z dnia 19 grudnia 2022 r. w sprawie Regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie gminy Pszczółki¹⁵, pszczoły należy trzymać w ulach ustawionych w odległości co najmniej 10 m od granicy nieruchomości w taki sposób, aby wylatujące i przylatujące pszczoły nie stanowiły uciążliwości dla właścicieli nieruchomości sąsiednich. Brak jest postanowień dotyczących konieczności umieszczania tablic ostrzegawczych. W innych gminach sytuacja może być odmienna¹⁶.

Tablica ostrzegawcza –
jaka powinna być, co warto na niej umieścić?

Brak jest konkretnych przepisów określających treść czy wygląd tablicy ostrzegawczej oznaczającej pasiekę. Aby spełniała ona swoją funkcję, powinna być ona:

• odpowiednich rozmiarów;
• widoczna (zwracająca uwagę, umieszczona w widocznym miejscu);
• czytelna;
• zawierająca jednoznaczny komunikat o ryzyku lub zakazie wstępu.

Rozmiartablicy ostrzegawczej powinien być dostateczny, aby w normalnych okolicznościach osoba trzecia mogła ją zauważyć i zapoznać się z jej treścią. Nie powinna być to mała tabliczka, ale nie jest konieczne, aby był to ogromny baner.

Tablica ostrzegawcza będzie czytelna, jeżeli jej treść będzie łatwa do zapoznania się. Zdecydowanie warto zdecydować się na proste, jednolite tło, kontrastowy napis nadrukowany odpowiednio dużą czcionką o prostym kroju.

Dla zminimalizowania ryzyka pszczelarz powinien zadbać o to, by treść tablicy była jednoznaczna. Przede wszystkim, dla zwrócenia uwagi, uzasadnione jest zawarcie w treści tablicy wyraźnego komunikatu „UWAGA!”. Tekst umieszczony na tablicy powinien jednoznacznie informować o obecności pszczół oraz ryzyku użądlenia. Nie warto decydować się na tablice z podtekstem humorystycznym, ponieważ w razie sporu sądowego poszkodowany może próbować powoływać się na właśnie brak wyraźnego ostrzeżenia o ryzyku. Tablica może zawierać inne informacje (np. dane pszczelarza i dane kontaktowe)¹⁷, a także być wzbogacona grafikami informacyjnymi (np. grafika pszczoły, grafika informująca o zakazie wstępu, grafika obrazująca użądlenie przez pszczołę, znak ostrzegawczy – wykrzyknik).

Przykładowe treści
do umieszczenia na tablicy ostrzegawczej

Pszczelarz nie musi samodzielnie przygotowywać tablicy ostrzegawczej, ponieważ zarówno w sklepach stacjonarnych, jak i internetowych obecnie jest bardzo duży wybór tablic, które w znakomitej większości spełniają opisane powyżej kryteria i zawierają właściwą treść.

Podsumowanie

Na gruncie omówionych w artykule zagadnień prawnych trzeba pamiętać, że chociaż przepisy powszechnie obowiązujące na terytorium Polski nie wskazują wprost na obowiązek oznaczania pasieki tablicą ostrzegawczą, to w konkretnych gminach (na podstawie prawa miejscowego) taki obowiązek może zostać przewidziany. Oprócz tego, taki wymóg można wyprowadzić z przepisów o wykroczeniach (art. 77 Kodeksu wykroczeń). Niezależnie od tego, czy pszczelarz zobowiązany jest do stosowania tablicy ostrzegawczej, jest to działanie zdecydowanie zalecane, ponieważ może pozwolić mu ograniczyć odpowiedzialność za pożądlenie osoby znajdującej się na terenie pasieki albo ograniczyć wysokość odszkodowania. Decydując się na montaż tablicy, warto zastanowić się, czy na pewno będzie spełniała swoją funkcję, jej lokalizacja jest właściwa a treść odpowiednia. _

Dr Rafał R. Wasilewski
Doktor nauk prawnych, radca prawny zajmujący się m.in. prawem gospodarczym, cywilnym, konsumenckim oraz sporami sądowymi, radcawasilewski.pl

1 - Dz.U. z 2017 r. poz. 1692.

2 - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.).

3 - Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 grudnia 1979 r., III CRN 249/79. Szerzej o immisjach w temacie prowadzenia pasieki – R.R. Wasilewski, Sąsiedzkie spory – czy sąd może nakazać likwidację pasieki?, „Pasieka” 1/2021, https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/pasieka-czasopismo-dla-pszczelarzy/214-pasieka-1-2021/2830-sasiedzkie-spory-czy-sad-moze-nakazac-likwidacje-pasieki [dostęp: 13 lipca 2024 r.].

4 - Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2015 r., III CSK 187/14.

5 - Warto pamiętać, że wapno nie ma naukowo udowodnionego działania (to jedynie placebo) – przyp. red.

6 - Stan faktyczny na podstawie uzasadnienia wyroku Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 10 stycznia 2010 r., X C 4701/16.

7 - Warto odnotować, że w tym konkretnym przypadku pszczelarz posiadał ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, które obejmowało pokrycie przez ubezpieczyciela w przypadku użądlenia przez pszczoły, będące własnością pszczelarza, gdy pszczelarz jest w myśl przepisów prawnych do naprawienia szkody poniesionej przez osobę trzecią wskutek spowodowania śmierci, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia albo zniszczenia, lub uszkodzenia mienia. Ubezpieczyciel nie odpowiadał za szkody, będące typowym następstwem użądlenia przez pszczoły, niewymagającego pomocy lekarskiej (w odniesieniu do ludzi) lub weterynaryjnej (w odniesieniu do zwierząt).

8 - Wyrok Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 10 stycznia 2010 r., X C 4701/16.

9 - Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2023 r. poz. 2119 z późn. zm.).

10 - Np. A. Bielska-Brodziak, M. Drapalska-Grochowicz, M. Suska, Pszczoły miodne w prawie miejscowym, „Studia Prawnicze KUL”, 3/2019, s. 27.

11 - Główny Lekarz Weterynarii, Polski Związek Pszczelarski w Warszawie, Kodeks dobrej praktyki produkcyjnej w pszczelarstwie, Warszawa 2011, s. 5, odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi – z upoważnienia ministra – na interpelację nr 5619 w sprawie problemów pszczelarzy z dnia 9 lipca 2012 r., https://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=36E6878F [dostęp: 13 lipca 2024 r.]

12 - Dz.U. z 2024 r. poz. 399.

13 - Por. A. Haladyj, J. Trzewik, Lokalizacja pni pszczelich na tle regulacji prawa administracyjnego i prawa cywilnego, Studia prawnoustrojowe, 37/2017, s. 148-152.

14 - A. Bielska-Brodziak, M. Drapalska-Grochowicz, M. Suska, Pszczoły…, s. 29.

15 - Dz. Urz. Woj. Pomorskiego z 2023 r. poz. 54.

16 - Np. E. Szymański, Prawne aspekty lokalizowania pasiek w miastach wojewódzkich, https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/biblioteczka-pszczelarza-z-pasja-ksiazki-pasieki/167-pass2-pszczelarstwo-w-miescie/1820-prawne-aspekty-lokalizowania-pasiek-w-miastach-wojewodzkich [dostęp: 13 lipca 2024 r.].

17 - Główny Lekarz Weterynarii, Polski Związek Pszczelarski w Warszawie, Kodeks dobrej praktyki produkcyjnej w pszczelarstwie, Warszawa 2011, s. 5.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"