Wszystko o pyłku i jego pozyskiwaniu.
Część 1. Pszczoły i pyłek

Przyglądając się pszczole widzimy, że jest ona cała pokryta drobnymi, gęstymi włoskami. Zwłaszcza młode pszczółki to śliczne „kosmatki”, dokładnie obrośnięte mięciutkim, szarym puchem. Ta włosiana okrywa spełnia ważną rolę, jak to w przyrodzie bywa, ważną nie tylko dla jej posiadaczek, pszczół, ale i dla całego ekosystemu.

Otóż owe włoski to przystosowanie pszczół do zbierania pyłku kwiatowego. To do nich przyczepiają się ziarna pyłku roślin owadopylnych i wiatropylnych, by pszczoła mogła je zgarniać i formować z nich obnóża, które następnie są przynoszone do ula. Włoski pszczoły nie są jednolite: mogą być ząbkowane, grzebieniaste lub rozwidlone na końcach.

Wszystko po to, aby przyczepiało się jak najwięcej pyłku: pszczoły silniej owłosione zbiorą go dużo, będą więc miały więcej pożywienia, co zwiększy szanse ich rodziny na przeżycie i wydanie potomstwa.

Mocne owłosienie pszczół jest też jak najbardziej korzystne dla roślin wytwarzających pyłek, bowiem gwarantuje lepsze zapylanie i większe szanse na wytworzenie dorodnych nasion oraz skuteczne przedłużenie gatunku rośliny.

Kto zbiera pyłek?

We włoski i inne narządy umożliwiające zbieranie pyłku wyposażona jest większość owadów z nadrodziny pszczół (Apoidea). Jest ich na świecie około 25 tys. gatunków, z czego w Polsce niespełna 500. Najbardziej znane z nich to właśnie nasze pszczoły miodne, ale należą do nich też trzmiele oraz liczne gatunki pszczół zwanych samotnymi, chociaż pod tą potoczną nazwą są owady o różnych stopniach życia społecznego.

Jak to robią pszczoły?

Pszczoła – zbieraczka pyłku na kwiecie zgarnia szczoteczkami przednich odnóży pyłek z pylników, po czym przekazuje go przy pomocy odnóży drugiej pary na odnóża trzeciej pary.

Tam jest on składany w koszyczkach na zewnętrznej stronie goleni w kulki zwane obnóżem pyłkowym. W czasie formowania obnóży pyłek jest lekko zwilżany odrobiną miodu z wola oraz śliną.

Pyłek, który przyczepia się do włosków na ciele pszczoły też jest sczesywany i formowany w obnóże. Obnóża mają średnicę 2-3 mm i ważą od 4-14 mg. Barwa obnóży zależy od koloru pyłku, z którego zostały uformowane.

Ze względu na wierność kwiatową pszczoła zbiera pyłek tylko z jednego gatunku roślin i dlatego obnóże w 97-99% składa się z pyłku tej samej rośliny. Zbieraczki przynoszą obnóża do ula i składają je w komórkach plastrów.

Tak zmagazynowany pyłek pszczoły ulowe zwilżają rzadkim miodem a następnie ubijają górną powierzchnią żuwaczek by między warstwami pyłku nie pozostały wolne przestrzenie. Jeśli pyłek ten jest przeznaczony na zapas zimowy, pszczoły zalewają komórki do pełna dojrzałym miodem i pokrywają go cienką warstwą wosku. W ciepłej atmosferze gniazda pszczelego w takiej mieszaninie zachodzą różne procesy, z których bardzo ważnym jest fermentacja mlekowa.

Zużycie pierzgi

Pszczoły potrafią gromadzić bardzo dużo pierzgi w czasie, gdy pożytki pyłkowe występują obficie. Rodzina pszczela spożywa w ciągu roku 18-35 kg pierzgi.

Najwięcej jest jej zużywane na wykarmienie czerwia. Na wychowanie 1 kg pszczół potrzeba 894 g pierzgi, chociaż ta ilość może być większa w zależności od poziomu strawności białka (składu aminokwasowego).

Oprócz tego pierzga jest spożywana w celu zaspokojenia potrzeb bytowych pszczół w ilości 3,1 g na 1 kg pszczół dziennie (latem). Dużo pierzgi spożywają młode pszczoły karmiące czerw oraz produkujące wosk. Na wytworzenie 1 kg wosku potrzeba około 50 g pierzgi.

Co na to rośliny?

Wytwarzanie przez rośliny pożywienia dla owadów (nektaru i pyłku) to sposób na zwabienie owadów, które umożliwią im rozmnażanie się. Nasienne rośliny owadopylne konkurują ze sobą o zwabienie do swoich kwiatów jak największej liczby owadów. Dlatego kwiaty wyposażone są w atraktanty, czyli środki działające na owady wabiąco.

Dzielą się one na pierwotne (pokarmowe) i wtórne (sygnalizacyjne). Do atraktantów pokarmowych należy właśnie pyłek i nektar, zaś do sygnalizacyjnych barwy i kształty kwiatów oraz ich zapach.

Rzadko się zdarza, aby rośliny owadopylne miały niepozorne, zielone kwiaty. W procesie ewolucji większe możliwości reprodukcji miały rośliny skutecznie przywabiające owady zapylające, czego efektem jest wielka różnorodność barw i kształtów kwiatów.

Kwiaty owadopylne mają zazwyczaj jaskrawe barwy, żywo kontrastujące z otoczeniem. Zabarwione są płatki korony, niekiedy także działki kielicha i niektóre liście. Różne mogą być ich kształty i rozmieszczenie barw, przybierające często formę wskaźników i sygnałów mających wskazać owadom drogę do nektaru.

Kiedy pszczoły zbierają najwięcej pyłku?

Największe zapotrzebowanie na pyłek w rodzinie pszczelej występuje wtedy, gdy wychowuje ona najwięcej czerwia. Jest to okres od połowy kwietnia do końca czerwca i wtedy zbieraczki najbardziej intensywnie poszukują pyłku i przynoszą go do ula. Na szczęście w tym czasie występują najważniejsze nektarowe pożytki towarowe, a wszystkie one dostarczają też dużego wziątku pyłkowego.

Dlatego już od końca kwietnia można w silnych rodzinach odławiać pyłek w formie obnóży. Pszczoły starają się utrzymać w gnieździe pewien stały zapas pierzgi, niezbędny do wykarmienia wychowywanego na bieżąco czerwia. Są to dwa plastry gniazdowe, wypełnione w około 80%. Pierzga ta jest na bieżąco spożywana przez pszczoły i wykorzystywana do karmienia czerwia.

Najlepsze pożytki pyłkowe

Już od pierwszych wiosennych dni pszczoły zaczynają przynosić do ula obnóża pyłkowe. Pierzgi wczesną wiosną na ogół w ulach brakuje, gdyż ta zgromadzona jeszcze w poprzednim sezonie została spożyta przez czerw. Każdy pożytek pyłkowy wczesną wiosną jest cenny i pszczelarz powinien dołożyć wszelkich starań, by rwące się do pracy zbieraczki miały teraz gdzie zbierać pyłek.

Jak już wspomniano, pierwszą rośliną pyłkodajną jest leszczyna. Czasem udaje się pszczołom zgromadzić odrobinę pyłku leszczynowego, który natychmiast będzie skarmiony.

Największe wrażenie na pszczelarzu robi jednak widok zbieraczek obładowanych jasnożółtym obnóżem z podbiału, który kwitnie wtedy, gdy jeszcze na dworze jest zupełnie szaro.

Tydzień po podbiale zakwitają wierzby iwy, a w ciągu kolejnych dwóch tygodni inne wierzby, których nie powinno zabraknąć w okolicy każdej pasieki.

Wraz z nimi zakwitają śliwy ałycze i popularne mirabelki. Od tego momentu nawet w terenie o niezbyt rewelacyjnych pożytkach pyłku pszczołom nie powinno zabraknąć.

Zakwitają bowiem klony, krzewy owocowe (porzeczki, agrest), wiśnie, śliwy hodowlane, grusze i jabłonie. W międzyczasie rozpoczyna kwitnienie jasnota biała i mniszek. Ten ostatni jest jedną z najlepszych roślin pyłkodajnych w Polsce, dostarcza bowiem do 300 kg pyłku z 1 ha. W silnych rodzinach wraz z zakwitnięciem mniszka można zacząć poławiać pyłek.