Apiterapia

Aktualny stan badań i perspektywy 

Biologicznie czynne substancje pochodzenia naturalnego, zarówno te znane od wielu lat, jak i odkryte niedawno, cieszą się zawsze dużym zainteresowaniem badaczy. Dotyczy to także produktów pszczelich ze względu na ich wszechstronne właściwości lecznicze. Są one znane i wykorzystywane od kilku tysięcy lat, jednak dopiero w ostatnim trzydziestoleciu apiterapia stała się przedmiotem udokumentowanych badań naukowych [1, 10, 14, 15, 17]1. Poświęcono jej w tym czasie wiele publikacji, dotyczących m.in. określenia jej miejsca i zakresu we współczesnej farmakoterapii. Współczesna farmakologia dała medycynie potężną broń w walce z chorobami.

Zdjęcia:Jerzy Jóźwik

Dzięki nowoczesnym środkom leczniczym wydłużyła się przeciętna długość ludzkiego życia. Zjawisko „eksplozji leków” spowodowało jednak także negatywne skutki – okazało się, że leki wywołują wiele ciężkich chorób. Zainteresowanie apiterapią i jej rosnące rozpowszechnienie jest w tej sytuacji w pełni uzasadnione, przede wszystkim ze względu na niemal całkowite bezpieczeństwo jej stosowania. Dla zrozumienia znaczenia produktów pszczelich w medycynie niezbędna jest odpowiedź na pytanie, do jakiej grupy znanych środków leczniczych możemy je zaliczyć i czy pasują one do klasycznych modeli terapeutycznych. Wielu autorów usiłuje zaliczyć produkty pszczele do nowej klasy substancji aktywnych biologicznie, tzw. adaptogenów.

Są to substancje naturalne wykazujące aktywność stymulującą niespecyficzną, tzn. zwiększającą wrodzoną oporność na stresy fizyczne oraz szkodliwe czynniki chemiczne lub biologiczne. Działanie homeostatyczne adaptogenów jest niezależne od współistniejącego stanu patologicznego. Produkty pszczele to bardzo nowoczesne wieloskładnikowe produkty naturalne niezbędne do właściwego przebiegu podstawowych reakcji życiowych. Należą do nich: miód pszczeli, pszczeli pyłek kwiatowy i uzyskane z niego ekstrakty, pierzga, propolis, mleczko pszczele oraz jad pszczeli.

Ponieważ są niezwykle bogate w składniki naturalne (flawonoidy, białka, aminokwasy, witaminy wszystkich grup, węglowodany, dezoksyrybonukleotydy, enzymy roślinne, koenzymy, fitosterole, beta-karoten, mikro- i makroelementy, czynniki wzrostu i wiele innych bioaktywnych substancji), wykazują wszechstronne działanie lecznicze. Poprawiają bilans energetyczny tkanek, zwiększając poziom ATP – neutralizują w ten sposób wpływ wielu toksycznych czynników, podnoszą odporność organizmu i umożliwiają szybkie przywrócenie zaburzonej równowagi. Biorą udział w wielu ogniwach przemiany białkowej, uczestniczą w syntezie kwasów nukleinowych, są niezbędne do właściwego funkcjonowania układu krwiotwórczego oraz prawidłowych podziałów wszystkich komórek ustroju. Odgrywają również ważną rolę w pobudzaniu i hamowaniu szeregu szlaków i reakcji enzymatycznych.

Udowodnione jest ich działanie przeciwmiażdżycowe [21], mają bowiem znaczący wpływ na metabolizm tłuszczów oraz dehydrogenację kwasów tłuszczowych. Wysoko oceniany jest ich udział w procesach neurofizjologicznych – są niezwykle korzystne dla funkcjonowania układu nerwowego oraz aktywacji mechanizmów odpornościowych. Wobec wzrostu spożycia żywności przetworzonej przemysłowo, w której zawartość witamin jest znacznie mniejsza niż w surowcach, produkty pszczele stanowią jedno z głównych źródeł uzupełniania niedoborów.

Dzięki obecności tokoferoli pełnią też funkcję przeciwutleniacza w stosunku do karotenoidów, sprzyjając ich lepszemu zachowaniu; większość z nich wzmaga również wzrost absorpcji żelaza. Oddziałując stymulująco na swoiste i nieswoiste mechanizmy obronne, zwiększają odporność człowieka na inwazję czynników chorobotwórczych i chorobę. Spożywanie produktów pszczelich jest bardzo wskazane dla osób w wieku podeszłym, u których obserwuje się wiele zmian biologicznych, takich jak gorsze trawienie i przyswajalność składników pokarmowych, a zatem większe zapotrzebowanie na niektóre z nich.

W ostatnich latach pojawiło się nie tylko wiele nowych leków pochodzenia pszczelego, lecz także nowe poglądy na temat roli produktów pszczelich w przeciwdziałaniu procesom patologicznym organizmu. Powstały nowe hipotezy dotyczące regulacji tych procesów i mechanizmów ich modyfikacji podczas doświadczalnej lub praktycznej apiterapii. W niniejszym artykule omawiamy produkty dobrze znane, o sprawdzonej naukowo i praktycznie wartości leczniczej [9, 10, 17, 18, 20].

Miód pszczeli

Ma zastosowanie w terapii stanów patologicznych układów: krążenia, oddechowego, pokarmowego i moczowego, w chorobach skóry i błon śluzowych, przy żylakach odbytu oraz w niektórych schorzeniach ginekologicznych, w leczeniu dróg oddechowych, nerek, wątroby, wrzodów żołądka i dwunastnicy. Stosuje się go od dawna w schorzeniach serca i układu krążenia, wykazuje bowiem działanie kardiotonizujące, stymulujące i odżywcze dla pracującego mięśnia sercowego [6, 8, 12, 13, 23]. Dzięki dużej zawartości cukrów prostych – glukozy i fruktozy (powyżej 70%), jest produktem łatwo przyswajalnym przez organizm i nieobciążającym mięśnia sercowego. W wyniku spalania egzogennej glukozy na poziomie komórki powstaje dwutlenek węgla i woda oraz wyzwala się energia niezbędna do pracy serca.

Fruktoza zazwyczaj magazynowana jest w wątrobie w postaci glikogenu, który stanowi rezerwę energetyczną organizmu. Sole mineralne zawarte w miodzie mają istotny wpływ na procesy krążenia krwi i oddychania komórkowego. Warto dodać, że stężenie niektórych soli mineralnych w miodzie zbliżone jest do ich stężenia w surowicy krwi człowieka. Z tego względu roztwory miodu po odbiałczeniu mogą być podawane bezpośrednio do krwi (np. preparaty Melven, Egrosio) [8]. Potas, pierwiastek, który wpływa na prawidłowy rytm serca, zmniejszając jego napięcie i częstość skurczów, występuje w miodzie w ilości 31–36 mg.

Istotne znaczenie dla wyjaśnienia korzystnego wpływu miodu na serce miało odkrycie w tym produkcie tzw. czynnika glikutylowego, występującego również w mleczku pszczelim, utożsamianego przez wielu autorów z acetylocholiną. Stwierdzono, że czynnik ten kieruje gospodarką węglowodanowo-tłuszczową w mięśniu sercowym i innych mięśniach, jak również reguluje pracę serca.

Pyłek kwiatowy

(Męska generatywna komórka rozrodcza) spełnia szczególnie dokładnie kryteria pojęciowe dotyczące określenia adaptogenu, wprowadzone przez Brekhmana i ¸azarewa. Pyłek kwiatowy ma bardzo wiele zastosowań, zarówno profilaktycznych, jak i leczniczych. Jest zalecany m.in.:

• w okresach zdrowienia, stanach wyczerpania i zmęczenia ze spadkiem napędu psychoruchowego, przy niedoborach witaminowych oraz osłaniająco podczas leczenia antybiotykami,
  
• w chorobach przewlekłych i wyniszczających, ostrych i przewlekłych chorobach zakaźnych,
  
• u dzieci – przy niedostatecznym odżywianiu z braku łaknienia, niedoborze witamin i pierwiastków śladowych (pyłek kwiatowy dostarcza wybiórczo czynników niezbędnych dla równowagi odżywczej i prawidłowej czynności krwiotwórczej),
  
• w niedokrwistości wywołanej niedoborem żelaza i innych rodzajach niedokrwistości, także wywołanej zakażeniem i polekową biegunką (normalizacja wskaźników hematologicznych występuje najwcześniej w poziomie żelaza i hemoglobiny; kwiatowy pyłek pszczeli jest najbezpieczniejszym sposobem uzupełniania ustrojowych zapasów żelaza drogą doustną w niedokrwistości będącej wynikiem schorzeń uogólnionych),
  
• przy wypadaniu włosów, zwiększonej łamliwości i nadmiernej miękkości paznokci, pęknięciach w kącikach ust,
  
•  w hiperlipidemii i miażdżycy (pyłek pszczeli obniża poziom lipidów we krwi, skraca czas fibrynolizy, zmniejsza zawartość fibrynogenu oraz agregacje płytek krwi),
•  dla ochrony wątroby przed szkodliwym wpływem toksyn bakteryjnych i wirusowych oraz trucizn (alkohol); w niewydolności wątroby, stanach zapalnych i zatruciach wątroby. 

Jedną z cech współczesnej farmakoterapii jest wzrost zużycia leków stosowanych przewlekle, co często prowadzi do toksycznego polekowego

Uszkodzenia wątroby, jest ona bowiem narządem najbardziej narażonym na bezpośredni kontakt z lekiem. Polekowe uszkodzenia wątroby, zwłaszcza przebiegające ze stłuszczeniem bądź z zaburzeniami bilirubiny, stały się bardzo ważnym problemem dla współczesnej farmakoterapii. W badaniach farmakologiczych wykazano, że ekstrakt z pszczelego pyłku kwiatowego ma działanie hipolipidemiczne, hipoholesterolowe oraz hepatoprotekcyjne [3, 4, 5]. Wyniki najnowszych badań nad hepatoprotekcyjnym działaniem ekstraktu z pyłku kwiatowego dowodzą, że wykazuje on silny wpływ ochronny na komórkę wątrobową w warunkach intoksykacji lekami hepatotoksycznymi [2]. Dowodzi tego normalizacja poziomów enzymów wskaźnikowych uszkodzenia miąższu wątroby, tj. AlAT i LDH. Pyłek zapobiega również nekrotycznym i degeneracyjnym zmianom hepatocytów i mitochondriów, pozostając bez wpływu na wewnątrzkomórkowe rozmieszczenie glikogenu.

Brak toksyczności bezpośredniej, naturalne pochodzenie oraz wysoka aktywność hepatoprotekcyjna wyciągu z pyłku kwiatowego uzasadniają jego stosowanie w tzw. wybiórczej apiterapii uszkodzeń wątroby. Pierzga (przetworzony przez pszczoły i zakonserwowany miodem pyłek magazynowany w plastrach jako zapas pożywienia dla larw pszczelich i młodych pszczół) jest bogata w witaminy, enzymy i sole mineralne. Ponadto mogą się w niej znajdować związki o działaniu antybakteryjnym, będące produktami metabolizmu bakterii mlekowych.

Bakterie z rodzaju Lactobacillus wyizolowane z pierzgi wykazują dość szeroki zakres działania bakteriostatycznego na szereg chorobotwórczych dla człowieka bakterii z gatunku Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa czy Salmonella enteritidis. Warto dodać, że niektóre szczepy bakterii kwasu mlekowego syntetyzują nadtlenek wodoru, i to w stężeniach hamujących wzrost bardzo wielu szczepów patogennych dla człowieka.

Mleczko pszczele

Jest wykorzystywane w leczeniu schorzeń układu krążenia, przewodu pokarmowego, skóry i błon śluzowych, ponadto zaburzeń przemiany materii, chorób narządu ruchu i dolegliwości wieku starczego [4, 11, 15]. Ma właściwości antybiotyczne, pobudza metabolizm, poprawia koncentrację. Może być stosowane przy osłabieniu i obniżeniu sprawności organizmu, w schorzeniach układu pokarmowego, chorobach układu krążenia (szczególnie w rehabilitacji po zawale serca), zaburzeniach układu nerwowego, zaburzeniach czynności gruczołów dokrewnych, cukrzycy, chorobach reumatycznych, osteoporozie. Jest też wykorzystywane do produkcji odżywek i kosmetyków. Mleczko pszczele zawiera ponad 120 związków chemicznych i biopierwiastków. Do najważniejszych należą: gliko-, lipo- i nukleoproteidy, kwasy nukleinowe (RNA, DNA), aminokwasy (alanina, arginina, kwas asparaginowy, kwas glutaminowy, cystyna, glicyna, histydyna, leucyna, izoleucyna, lizyna, metionina, fenyloalanina, prolina, seryna, treonina, tyrozyna, tryptofan, walina, asparagina, tauryna, cysteina, kwas?-aminomasłowy i inne), fosfolipidy (lecytyny, kefaliny), sterole (stigmasterol, sitosterol, cholesterol).

Z hormonów znaleziono m.in. acetylocholinę i jej prekursora cholinę, w mniejszej ilości hormony płciowe, z enzymów natomiast amylazę, inwertazę, proteazy oksydazy, kwaśną fosfatazę i inne. Na uwagę zasługuje znacznie większa niż w innych produktach pszczelich zawartość jednej z witamin – kwasu pantotenowego. Ponadto w mleczku znajduje się kwas nikotynowy, witamina PP, w mniejszych ilościach inozytol, witaminy B1, B2, B6, B12, H, kwas foliowy, w ilościach śladowych witamina C oraz witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K), jak również liczne składniki mineralne: żelazo, wapń, mangan, nikiel, krzem, kobalt, chrom, bizmut, arsen, sód, potas, glin, cynk, miedź, magnez, siarka, fosfor, chlor, brom i inne – łącznie 22 pierwiastki [8].

Mleczko pszczele jest produktem wykazującym w równym stopniu właściwości odżywcze, biotyczne i immunorekonstruujące. Właściwości odżywcze mleczka uzasadnia bogactwo zawartych w nim substancji białkowych (włącznie z egzogennymi aminokwasami), łatwo przyswajalnych węglowodanów, witamin, makro- i mikroelementów oraz różnych substancji czynnych biologicznie. W wieloośrodkowych badaniach klinicznych wykazano, że kuracja mleczkiem pszczelim korzystnie wpływa na stan tętnic w miażdżycy oraz normalizuje ciśnienie krwi. Zadowalające wyniki uzyskano w leczeniu preparatami z mleczka schorzeń obwodowych naczyń krwionośnych, takich jak zapalenie żył, zapalenie zarostowo-zakrzepowe, żylaki podudzi, żylaki odbytu.

Interesujące są obserwacje dotyczące wpływu mleczka pszczelego na ośrodkowy układ nerwowy – obecny w tym produkcie kwas?-aminomasłowy bierze udział w transmisji impulsów nerwowych. Mleczko pszczele działa przeciwbakteryjnie na różne szczepy Gram+ i Gram-. Stwierdzono również jego hamujący wpływ na rozwój Candida albicans i Aspergillus niger – drożdżaków i pleśni patogennych dla człowieka. Działanie przeciwdrobnoustrojowe mleczka wykazano także w odniesieniu do wirusa opryszczki Herpes simplex i grypy typu A i B oraz pełzaka czerwonki Entamoeba histolytica.

Najbardziej wartościowe jest liofilizowane mleczko pszczele. Przyjmuje się je raz dziennie, dawka dla dorosłych to 40–100 mg mleczka liofilizowanego lub 100–300 mg mleczka świeżego. W krajach produkujących od dawna preparaty z mleczka zalecane dawki dzienne są znacznie wyższe (we Francji 250–500 mg, w Japonii nawet 450–1000 mg). Stosowanie wyższych od przeciętnych dawek mleczka wymaga jednak kontroli lekarza.

Szczególną ostrożność powinni zachować chorzy na astmę oskrzelową. Alergia na mleczko pszczele zdarza się wprawdzie rzadko, ale jest możliwa. Objawy uczulenia (nieżyt nosa, zapalenie spojówek, świąd skóry, skurcz oskrzeli) mogą wystąpić po 0,5–2 godzinach od chwili podania mleczka. Przed rozpoczęciem kuracji należy bezwzgl ędnie wykonać test, przyjmując niewielką ilość leku i obserwując reakcję organizmu przez następne 24 godziny [8]. Propolis (kit pszczeli) uzyskiwany przez pszczelarzy w postaci surowca zawiera ok. 50% ciał balastowych i zanieczyszczeń chemicznych.

Otrzymany z niego ekstrakt alkoholowy jest bardzo bogaty w naturalne składniki biologicznie czynne. Ta aktywność biologiczna, ale i farmakologiczna propolisu łączy się jednak z koniecznością jednoczesnego rozwiązania wielu problemów teoretycznych i praktycznych. Istniejące bowiem trudności w interpretacji efektów leczniczych propolisu związane są z niewyjaśnionym dotąd mechanizmem jego działania w często rozbieżnych patogenetycznie schorzeniach.

Rzutuje to nie tylko na wyznaczanie właściwych wskazań do jego stosowania, ale również na dobór odpowiednich dawek lub stężeń w praktycznej apiterapii. Badania nad aktywnością farmakologiczną propolisu są prowadzone od wielu lat na całym świecie, głównie w krajach Ameryki Południowej (Brazylia) i Europy (Bułgaria, Polska, Rosja, Rumunia). Badania te dostarczyły niezwykle cennych informacji o tym preparacie, który wykazał się w leczeniu niektórych schorzeń zaskakująco korzystnymi wynikami [7, 18, 19]. Cytowane w piśmiennictwie doniesienia o leczniczych efektach propolisu nie są jednoznaczne, a wyniki badań wielu autorów, często różne – stanowią przedmiot wielu kontrowersji. Aktywność biologiczną propolisu najdokładniej zbadano w aspekcie działania przeciwdrobnoustrojowego.

Jego działanie bakteriostatyczne i bakteriobójcze wykazano w stosunku do większości znanych i groźnych szczepów chorobotwórczych, takich jak m.in. Staphylococcus aureus, Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae, Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, Proteus mirabilis i Candida albicans. Propolis zdecydowanie nasila aktywność przeciwbakteryjną wielu antybiotyków wobec drobnoustrojów chorobotwórczych opornych na ich działanie. Wykazano również jego działanie hamujące na wirusy grypy i żółtaczki zakaźnej. Aktywność biologiczna oraz skuteczność działania leczniczego propolisu jest wynikiem synergizmu farmakologicznego tego wieloskładnikowego naturalnego preparatu pszczelego. Zakres swego działania, zbliżony do nowoczesnych środków energizujących o cechach immunoregulacyjnych i reparacyjnych, zawdzięcza propolis niezwykle bogatemu składowi.

Wielokierunkowe działanie propolisu uzasadnia celowość jego stosowania m.in. w chorobach przewlekłych i wyniszczających ze zmienionym metabolizmem i niedoborami, najczęściej żelaza, ale również pirydoksyny, ryboflawiny, kwasu foliowego, miedzi, selenu czy aminokwasów. Propolis znakomicie pokrywa zwiększone zapotrzebowanie na substraty budulcowe w okresie wzrostu i rekonwalescencji, jest równie ż najbezpieczniejszym sposobem  uzupełniania ustrojowych niedoborów żelaza drogą doustną w niedokrwistościach będących wynikiem schorzeń uogólnionych.

Szczególnie interesujące i zasługujące na uwagę są jego wybiórcze właściwości ochronne w schorzeniach przewodu pokarmowego, zwłaszcza u osób dotkniętych chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy. Wyniki badań doświadczalnych nad protekcyjnymi własnościami propolisu pozwalają stwierdzić, że wykazuje on znakomite działanie ochronne w doświadczalnych wrzodach trawiennych, przewyższające znacznie efekty działania cymetydyny czy maaloksu [16]. Upoważnia to do wysunięcia propozycji wprowadzenia propolisu do praktyki klinicznej i badań prospektywnych tej aktywności.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"