Dziko rosnące rośliny pożytkowe przedwiośnia

Przedwiośnie, nazywane także zaraniem wiosny, przypada zwykle na przełom III i IV, a zwiastunami nadejścia tej pory roku jest zakwitanie gatunków wskaźnikowych, takich jak leszczyna pospolita, olsza czarna czy przebiśnieg. Z pszczelarskiego punktu widzenia przedwiośnie obejmuje okres między pierwszym oblotem a kwitnieniem pierwszego pożytku towarowego. To czas, gdy matki zaczynają intensywniej czerwić, zbieraczki odbywają pierwsze loty, a cała rodzina stopniowo zaczyna dochodzić do siły.

W tym okresie pogoda jest jeszcze bardzo niestabilna ze stosunkowo niskimi temperaturami i okresowymi przymrozkami, lecz powoli rusza wegetacja i pierwsze rośliny zakwitają. Są one źródłem przede wszystkim pyłku – tak potrzebnego w tym okresie.

Ideałem jest, gdy rośliny pożytkowe znajdują się w niedalekiej odległości od pasieki a robotnice wylatujące po pyłek nie muszą pokonywać długich dystansów. W przeciwnym razie owady może zaskoczyć gwałtowna obniżka temperatury i nie będą w stanie wrócić do ula.

ROŚLINY ZIELNE

Lepiężnik różowy (Petasites hybridus (L.) Gaertn, Meyer et Scherb

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Lepiężnik różowy.
fot.© Aneta Sulborska

Lepiężnik, ze względu na porę kwitnienia, jest cenny dla pszczół i chętnie przez nie oblatywany. Robotnice zbierają z kwiatów nektar i pyłek. Jeden kwiat produkuje w ciągu życia 0,3-0,5 mg nektaru. Z pyłku robotnice formują białawe obnóża.

Podbiał pospolity (Tussilago farfara L.)

Zgodnie z nazwą, pospolicie występuje na terenie całego kraju, zwłaszcza nad brzegami wód, w wilgotnych zaroślach, na zboczach, nasypach, w siedliskach ruderalnych i jako chwast polny, gdzie jest wskaźnikiem wysokiej wilgotności podłoża.

Lubi gleby zasobne w wapń. Podbiał jest byliną o podziemnym kłączu, z którego wyrastają długie, rozgałęzione rozłogi. Dzięki nim rośliny tworzą duże kępy lub zwarte łany. W III-IV zanim pojawią się liście, podbiał wytwarza żółte, koszyczkowate kwiatostany o średnicy 1,5-2 cm wyrastające na bezlistnych łodygach o długości do 15 cm.

Podbiał pospolity.
fot.© Aneta Sulborska

Koszyczki utworzone są z brzeżnych kwiatów języczkowatych i środkowych rurkowatych (tylko one dostarczają pożytku). Kwiatostany otwierają się rano (9:00-10:00) przy temperaturze powyżej 10°C (gdy jest chłodniej pozostają zamknięte nawet w słoneczne dni), zaś ich zamykanie obserwuje się około 17:00, jak również przy zachmurzeniu i w czasie deszczu.

Jeden kwiatostan żyje średnio 9 dni, zaś pojedynczy kwiat 2-3 dni. Po przekwitnięciu wyrastają duże, okrągłosercowate liście pokryte od spodu białym kutnerem (licznymi włoskami mechanicznymi) przypominającym mąkę. Do wyglądu liści nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa pochodząca od słów far = mąka i ferre = nosić oraz polskie nazwy ludowe białpuch, białmech, podbiałka, podbielina.

Owocem jest niełupka opatrzona białym puchem kielichowym. Podbiał zaliczany jest do najstarszych roślin leczniczych o działaniu wykrztuśnym, stąd łacińska nazwa rodzajowa Tussilago wywodząca się od słów tussis = kaszel lub túsio = kaszlę oraz agare = odeprzeć.

Niestety, współczesne badania naukowe dowodzą obecności szkodliwych związków (alkaloidy pirolizydynowe) o działaniu rakotwórczym i uszkadzającym wątrobę, co było powodem ograniczenia stosowania podbiału w wielu krajach. Okazjonalne spożywanie rośliny wydaje się jednak być niegroźne.

Młode liście wykorzystywane są jako surogat kawy lub warzywo (np. Ukraińcy i Rumuni w liście podbiału zawijają gołąbki) oraz do sporządzania wiosennych zup. Liście mają być także pomocne w leczeniu wrzodów, ran i skaleczeń, a po zakiszeniu można je stosować jako paszę.

Podbiał pospolity.
fot.© Aneta Sulborska

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis Mill.)

Rośnie w cienistych lasach liściastych i zaroślach w nizinnej części Polski, natomiast w górach jest rzadko spotykana. Preferuje gleby z dużą zawartością próchnicy oraz utrzymujące wilgoć. Przylaszczka jest niewielką (5-15 cm) byliną o grubym kłączu z licznymi korzeniami oraz krótką, nadziemną łodygą, z której wyrastają liście i kwiaty.

Przylaszczka pospolita.
fot.© Aneta Sulborska

Liście posiadają długie ogonki oraz skórzastą, trójklapową, spodem lekko fioletową blaszkę. Jej kształt przypomina nieco wątrobę, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od słowa hépar = wątroba lub hepáticus = człowiek chory na wątrobę.

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Miodunka plamista (=lekarska) (Pulmonaria officinalis L.)

Miodunka ćma (Pulmonaria obscura Dumort.)

Naturalne stanowiska miodunki plamistej w Polsce to zachodnia części niżu, gdzie stanowi składnik runa w lasach liściastych i mieszanych, w zaroślach i parkach. Natomiast miodunka ćma (przez niektórych uważana za odmianę lub podgatunek m. plamistej) jest pospolita w całym kraju.

Miodunka plamista.
fot.© Aneta Sulborska

Oba gatunki są bylinami o długim, pełzającym kłączu i szorstko owłosionych pędach dorastających do 30 cm wysokości. Wytwarzają jajowate, długoogonkowe, najczęściej zebrane w różyczkę liście odziomkowe (wyrastające u podstawy pędu) oraz jajowatolancetowate liście łodygowe.

Liście miodunki plamistej, w przeciwieństwie do miodunki ćmy, zazwyczaj posiadają białe plamy na powierzchni, stąd nazwa plamista. Obecność tych przebarwień była zapewne przyczyną, dla której już od wczesnego średniowiecza roślinę stosowano przy chorobach płuc.

Również łacińska nazwa rodzajowa wywodzi się od słowa pulmo = płuco. Obecnie wykorzystanie miodunki w lecznictwie jest ograniczone ze względu na obecność szkodliwych związków. W III-V na szczytach pędów powstają wierzchotkowate kwiatostany utworzone z lejkowatych kwiatów.

Początkowo ich barwa jest czerwonoróżowa, w pełni kwitnienia fioletowa, a po zapyleniu niebieska, co związane jest z odczynem (pH) soku komórkowego płatków korony. Po przekwitnięciu formują się owoce typu rozłupni rozpadające się na cztery części.

Miodunka plamista.
fot.© Aneta Sulborska

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

KRZEWY I DRZEWA

Leszczyna pospolita (Corylus avellana L.)

Jest wiatropylnym, rozłożystym krzewem lub niewielkim drzewem dorastającym do 4 m wysokości. Żyje do 80 lat. Najczęściej rośnie w wilgotnych lasach, na polanach i porębach oraz bywa uprawiana na plantacjach i w ogrodach przydomowych.

Leszczyna pospolita.
fot.© Aneta Sulborska

Tradycja uprawy leszczyny sięga neolitu i epoki brązu. Za czasów rzymskich ważnym ośrodkiem uprawy było miasto Abelli, późniejsze Avellino i stąd nazwa nux abellana = avellana. Leszczyna wytwarza okrągławe lub jajowate liście do 13 cm długości.

Kwitnie przed rozwojem liści. Na tej samej roślinie powstają osobno kwiaty męskie i żeńskie (co określa się jako jednopienność), które w sprzyjających warunkach zakwitają już w II. Kwiaty żeńskie ukryte są w pączkach, z których wychylają się jedynie bordowe znamiona słupków, zaś kwiaty męskie zebrane są w długie, zwisające kotki (bazie).

Z kwiatów żeńskich powstają bardzo smaczne i pożywne orzechy ukryte w zielonej okrywie, rozsiewane przez ptaki (np. orzechówki, zięby) i ssaki (wiewiórki).

Z pędów rośliny wyrabia się laski (stąd nazwa orzech laskowy), wędziska, obręcze do drewnianych beczek, łuki ect. Różdżkarze używają ich do wykrycia podziemnych żył i źródeł wody. Drewno można toczyć. Z kory wytwarzano niegdyś brunatny barwnik, liście wykorzystywano na paszę dla kóz i owiec, a bazie służyły jako pożywienie ludzi w okresach głodowych.

Liście i kwiatostany leszczyny wykorzystywane są w lecznictwie. Olej wytłaczany z orzechów ma zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym (niszczy pasożyty jelitowe, gł. glisty), spożywczym, perfumeryjnym i farbiarskim. Leszczyna jest symbolem płodności, a piorun ponoć nigdy w nią nie uderza, więc dawniej sadzono ją wokół domostw dla ochrony przed wyładowaniami atmosferycznymi.

Leszczyna pospolita.
fot.© Aneta Sulborska

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Olsza (= olcha) (Alnus Mill.)

W Polsce występują 3 gatunki z tego rodzaju: olsza czarna (Alnus glutinosa), szara (Alnus incana) i zielona (Alnus viridis), przy czym dwa pierwsze spotykane są najczęściej. Olsza czarna żyje do 100 lat i dłużej, zaś olsza szara do 60.

Olsze to wysokie drzewa (olsza czarna do 35 m wysokości, olsza szara 20-25 m), które rosną w dolinach rzek, w wilgotnych lasach liściastych oraz na bagnach tworząc zbiorowiska nazywane olsami. Pień olszy czarnej okryty jest czarną (stąd nazwa gatunkowa), tafelkowato spękaną korą, zaś olszy szarej – gładką, w szaropopielatym kolorze.

Olsza czarna.
fot.© Aneta Sulborska

Pędy, pąki i młode liście olszy czarnej są lepkie (dlatego nazwa glutinosa), natomiast olszy szarej drobno, szaro omszone. Oba gatunki wytwarzają liście do 10 cm długości. U olszy czarnej są one ciemnozielone, lśniące, o okrągławym lub owalnym kształcie, natomiast u olszy szarej mają jajowaty lub szerokoeliptyczny kształt oraz szaro owłosioną, filcowatą stronę dolną.

Rośliny kwitną w III-IV przed rozwojem liści. Kwiaty żeńskie i męskie zebrane są na jednej roślinie, ale w oddzielne kwiatostany. Po przekwitnięciu powstają szyszeczkowate, z czasem czerniejące owocostany. Pojedynczym owocem jest niewielki orzeszek.

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Kwiatostany męskie olszy dostarczają cennego na przedwiośniu pyłku, z którego pszczoły formują brudnożółte do lekko brązowych obnóża. Jeden kwiatostan produkuje średnio 120 mg pyłku, co w przeliczeniu na jedno drzewo daje 884 g.

Z pączków i pędów olszy czarnej robotnice zbierają także lepkie substancje potrzebne do produkcji propolisu.

Wierzba (Salix L.)

Wśród wierzb wyróżnia się wysokie drzewa, krzewy oraz karłowate krzewinki. Łacińska nazwa Salix prawdopodobnie wywodzi się od celtyckich słów sal = pobliże i lis = woda, które wskazują na miejsca występowania roślin.

Najczęściej są to doliny rzek i inne podmokłe stanowiska, gdzie wierzby tworzą lasy łęgowe. Rośliny wykorzystywane są także w zadrzewieniach krajobrazowych, w parkach, przy drogach i ulicach. W Polsce występuje 25 gatunków wierzb, które tworzą liczne mieszańce (co nastręcza trudności przy ich rozpoznawaniu).

Wierzby wytwarzają najczęściej wąskie, lancetowate liście o krótkich ogonkach. Kwitną na zeszłorocznych pędach przed rozwojem liści w III-IV i te są najcenniejsze dla pszczół (np. wierzba iwa, szara (łoza), uszata, wiciowa, ostrolistna, wawrzynkowa), jednocześnie z liśćmi od IV do VII (np. wierzba biała, purpurowa, krucha), a niektóre gatunki dodatkowo powtarzają kwitnienie w VII-VIII (np. wierzba migdałowa).

Wierzby są roślinami dwupiennymi, co oznacza, że na jednych osobnikach występują wyłącznie kwiaty męskie, a na innych żeńskie – jedne i drugie zebrane w stojące kwiatostany typu kotki (= bazie). Kwiaty nie posiadają okwiatu (działek kielicha i płatków korony), w związku z czym są łatwo dostępne dla owadów.

Kwiat żeński wierzby składa się z małego listka zwanego przysadką, żółtozielonego słupka i 1-2 nektarników. Kwiat męski odznacza się obecnością 2-12 pręcików (najczęściej 2), przysadki i 1-2 nektarników. Owocem jest torebka zawierająca owłosione nasiona, które bardzo szybko tracą zdolność kiełkowania.

Kora wielu gatunków wierzb już od starożytności wykorzystywana jest w lecznictwie, gdyż zawiera związki salicylowe o działaniu przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym (naturalna aspiryna). Kora stosowana była także w garbarstwie oraz pozyskiwano z niej węgiel drzewny do produkcji prochu.

Bazie spożywano jako warzywo (m.in. przez Indian Ameryki Północnej i Eskimosów), zaś liście stanowią dobrą paszę dla owiec i kóz. Drewno niektórych gatunków wierzb (np. biała) stosowane jest do wyrobu przedmiotów codziennego użytku, a pędy w koszykarstwie i do sporządzania faszyny.

Spróchniałe drewno doskonale sprawdza się jako materiał do podkurzaczy.

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Klon jesionolistny (Acer negundo L.)

Jest wiatropylnym, kilkupniowym lub nisko rozgałęzionym drzewem dorastającym do 10-15 m wysokości. Pochodzi z Ameryki Północnej (gdzie czasem tworzy zarośla nie do przebycia), skąd w XVII w. został sprowadzony do Europy jako drzewo parkowe.

Jest bardzo tolerancyjny w stosunku do światła i gleby, odporny na suszę i mróz, szybko rośnie i łatwo się rozsiewa zachwaszczając otoczenie. Dlatego też w Polsce (i nie tylko) został zaliczony do gatunków inwazyjnych, niebezpiecznych dla rodzimej flory.