ROZDZIAŁ I. GENEZA OCHRONY PRAWNEJ PSZCZÓŁ W POLSCE - PRAWO BARTNE

1. Podstawy organizacyjno-prawne bartnictwa

Bartnictwo to pszczelarstwo leśne polegające na chowie pszczół w barciach. Barcie¹, czyli pomieszczenia dla pszczół, były naturalne lub wyżłabiane - dziane przez bartników w żywych, rosnących drzewach na wysokości od 2 do 20 metrów. Dziano najczęściej sosny i dęby, rzadziej świerki i jesiony².

Pszczelarstwem leśnym trudniono się we włościach feudałów świeckich, dobrach kościelnych oraz monarszych. Prawo bartne w dobrach monarszych było wzorem dla podobnych regulacji w posiadłościach prywatnych i kościelnych, dlatego też o nim jest mowa w dalszej części książki.

Analiza materiału źródłowego dotyczy czasu istnienia Polski przedrozbiorowej i okresu trwania Królestwa Kongresowego. Uwzględniono ziemie będące na stałe w posiadaniu Polski, wykluczając epizodycznie znajdujące się pod jej władztwem Pomorze Gdańskie, Pomorze Zachodnie i Śląsk.

Pierwszej wzmianki na temat bartnictwa można dopatrywać się w relacji z podróży Ibrahima Ibn Jakuba z przełomu 965 i 966 r., gdzie pisze on o obfitości miodu w kraju Mieszka I³. O spotkaniu bartnika (apum magistre) na ziemiach polskich w 1015 r. wspomina niemiecki kronikarz Thietmar⁴. W „Kronice Polskiej” Gall Anonim pisze o naszym kraju: „Ojczyzna, gdzie powietrze zdrowe, ziemia urodzajna, lasy miodopłynne” (Patria ubi aer sulubris, ager fertilis, silva mellifua)⁵.

W średniowieczu wzmiankowano obfitość polski w miód ze względu na gospodarcze znaczenie produktów pszczelich. Miód wykorzystywano między innymi do słodzenia potraw, wyrobu miodów pitnych, wosk na świece do liturgii oraz w rzemiosłach: garbarstwie, stolarstwie, garncarstwie, szewstwie⁶.

Analizie poddano kodeksy Niszczyckiego (1559 r.) i Skrodzkiego (1616 r.), gdyż jak słusznie stwierdził J. Lelewel: „Mazowsze wzbudza większy jak którakolwiek okolica polska interes z powodu ustaw bartniczych, które się tu wcześniej jak gdzieindziej i w większej ukazały zupełności”²⁹.

2. Ochrona pszczół w kodeksach prawa bartnego

2.1. Ochrona pszczół w kodeksie Niszczyckiego

Pierwszą kodyfikacją prawa bartnego spisaną w całości w języku polskim, był zwód Niszczyckiego³⁰ o pełnym tytule „Prawo bartne bartnikom należące, którzy według niego sprawować się i sądzić mają, jako się niżej opisze do Starostwa Przasnyskiego przez Wielmożnego Imci Pana Krzysztofa Niszczyckiego Przasnyskiego, Ciechanowskiego Starostę etc. Pana Miłościwego postanowione in Anno Domini 1559³¹” (dalej „Prawo bartne bartnikom należące”).

We wstępie do ostatniego przedruku omawianego zwodu z 1844 r. K.W. Wójcicki podkreśla, że K. Niszczycki nie tworzył sam praw, a jedynie zebrał prawa zwyczajowe bartników kurpiowskich³².

Syntetyzując, kodeks bartny Niszczyckiego zawierał przepisy z zakresu prawnokarnej ochrony pszczół. Dotyczyły one przestępstw przeciwko mieniu, to jest kradzieży pszczół, śniatu oraz rojów. Zasadnicze znaczenie dla ochrony prawnej pszczół, miały przepisy dotyczące ochrony drzew bartnych przed ich ścięciem, okaleczeniem i podpaleniem. „Prawo bartne bartnikom należące” stanowiło podstawę do dalszych kodyfikacji we wskazanym zakresie nie tylko na Mazowszu, ale i w całej Koronie.

2.2. Ochrona pszczół w kodeksie Skrodzkiego

Mazowiecka ludność bartnicza zasiedlała puszcze w kierunku od zachodu na wschód. Zatem bory starostwa przasnyskiego były wcześniej zasiedlone przez bartników niż oddalone na wschód lasy starostwa łomżyńskiego. Stąd też w starostwie przasnyskim szybciej zaistniała potrzeba kodyfikacji prawa bartnego⁵¹.

Jak normuje wskazany artykuł bartnicy nie mieli do nich żadnych praw. Byli oni jedynie obowiązani poinformować o odnalezieniu „szwiepot” w sądzie bartnym wszystkich bartników, żeby żaden z nich ich nie przywłaszczył. Gdyby bartnik, lub i inna osoba, dopuścił się tego czynu, musiałby zapłacić pięć grzywien polskich tamtejszemu staroście (indigena illius loci), sądowi bartnemu dwie grzywny polskie, a wszystkim bartnikom dwie beczki piwa. Połową wskazanej grzywny karano zatajenie przed bartnikami informacji o odnalezieniu miejsca gniazdowania dzikich pszczół.

Fot. 1. Początek wpisu z 1721 r. Księga bartna nowogrodzka z lat 1713-1739, Miscelanea, sygn. 256, Archiwum Państwowe w Poznaniu.
fot.© Z. Witkowski.

Zwód Skrodzkiego podobnie, jak Niszczyckiego zawierał przepisy z zakresu prawnokarnej ochrony pszczół. Zostały one jednak poszerzone o nowe regulacje („O Wycięciu pszczoł z Vlem z wywroconego albo złamanego drzewa”, „O Wykurzaniu Pszczoł”, „Ktoby dębinę szewcom odzierał do popiołu”).

Nowatorskie w „Porządku prawa bartnego” były artykuły normujący ochronę zdrowia pszczół („Czas podmietywania Pszczoł”) oraz ochronę pszczół dziko żyjących („O Szwiepiotach”). Wyżej wykazane świadczy o rozwoju prawa bartnego na przestrzeni półwiecza od zatwierdzenia w 1559 r. kodeksu Niszczyckiego.

Fot. 2. „Zbieranie rojów pszczół według Porządku Prawa Bartnego”. Księga…, ed. cit.
fot.© Z. Witkowski.

3. Orzecznictwo sądów bartnych w zakresie ochrony pszczół

Stosowanie in concreto przepisów z zakresu ochrony pszczół zawartych w zwodach Niszczyckiego i Skrodzkiego odzwierciedlały mazowieckie księgi sądów bartnych. Do naszych czasów nie przetrwały zapisy sądowe z Kolna, Łomży, Ostrołęki⁷⁴ i Przasnysza⁷⁵.

Kara świadczy w myśl wskazanego przepisu, że złoczyńca nie został pojmany w trakcie dokonywania przestępstwa i osądzono go na podstawie zeznań świadków. W takim przypadku, gdy sprawa nie dotyczyła recydywy, oskarżony unikał „haniebnej śmierci”⁸⁵.

Księgi aktów bartnych nowogrodzkich stanowią wciąż niedocenione przez badaczy źródło wiedzy o prawie bartnym. Operatywna wykładnia prawa zawarta w księgach sądowych pozwala na lepsze zrozumienie przepisów z zakresu ochrony pszczół zawartych zarówno w zwodzie Skrodzkiego, jak i wcześniejszej kodyfikacji Niszczyckiego.

4. Urzędowa likwidacja bartnictwa i rozwój pasiecznictwa

Proces upadku bartnictwa datowany jest na drugą połowę XVII wieku⁸⁶. Znaczenie pszczelarstwa leśnego malało w wyniku rozwoju osadnictwa i powiększania się obszarów rolnych. Zmniejszające się obszary puszczy przestały stanowić odpowiednie zaplecze dla zajmowania się bartnictwem.

Zabezpieczało ich siedliska oraz służyło ochronie zdrowia pszczół. Można domniemywać, że prawo bartne stanowiąc część historii naszego pszczelarstwa i polskiego prawa, na przestrzeni kilku wieków nie pozostało bez wpływu na kształt regulacji z zakresu ochrony prawnej pszczół, które obecnie obowiązują.