WSTĘP
W środowisku pszczelarskim, z którym autor niniejszej publikacji jest od lat związany, zjawisko masowego ginięcia pszczół jest znane od dawna i rodzi wiele pytań w kontekście rzeczywistych możliwości wypracowania i stosowania skutecznych metod zaradzania mu oraz minimalizowania jego negatywnych skutków w środowisku.
Wyraźnie podkreśla się przy tym znaczenie pszczół dla utrzymania różnorodności biologicznej i jakości życia człowieka, a także potrzebę ich ochrony w trosce o przetrwanie tego wyjątkowo cennego zasobu przyrody.
Trudno jednak uznać zagadnienie o charakterze wysoce specjalistycznym, z natury rzeczy ograniczone do kręgu osób nim zainteresowanych, za powszechnie znane i niewymagające pogłębionej refleksji, również naukowej. Nasuwa się w związku z tym pozornie proste pytanie: dlaczego pszczoły potrzebują ochrony prawnej?
W 2006 r. zdiagnozowano w Stanach Zjednoczonych1 zespół masowego ginięcia pszczoły miodnej (ang. Colony Collapse Disorder, dalej CCD). CCD to zespół chorobowy, jego charakterystyczną cechą jest gwałtowny i masowy ubytek pszczół lotnych.
Poza Ameryką Północną występuje on także w Europie3, na Bliskim Wschodzie4 i Japonii5. Problem masowego ginięcia pszczół dotyczy również Polski6.
Pomimo prowadzenia wieloletnich badań, CCD nadal pozostaje zjawiskiem o niewyjaśnionych przyczynach. Naukowcy coraz częściej twierdzą, że syndrom ten ma polietiologiczny charakter, czyli że jest on spowodowany różnorodnymi czynnikami, których negatywne działanie kumuluje się bądź uzupełnia.
Nie ma jednak zgodności, co do przyczyn CCD lub ich kombinacji7.
Ginięcie pszczół miodnych to część problemu, na którego całość składa się także ginięcie nieudomowionych gatunków pszczół (szacuje się, że w Polsce występuje od 460 do 480 gatunków pszczół dzikich).
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Utrzymanie różnorodności biologicznej pszczół wymaga objęcia tego zasobu skuteczną ochroną prawną. Rozwijając tak postawioną tezę autor tej publikacji sformułował wstępnie trzy hipotezy badawcze. Pierwsza hipoteza zasadza się na twierdzeniu, że o skuteczności ochrony prawnej pszczół decydują przepisy prawa procesowego pozostające w ścisłej regulacyjnej relacji do stosowania przepisów prawa materialnego.
Druga - iż prawo materialne w zakresie ochrony pszczół daje podstawy do jej zapewnienia. Nawet, jeśli istnieją braki we wskazanym zakresie, widoczna jest korzystna tendencja stanowienia prawa w odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia, np. skutki stosowania niektórych pestycydów.
Wreszcie trzecia hipoteza opiera się na założeniu, że prawo procesowe nie spełnia swojej funkcji subsydiarnej i instytucjonalnej w stosunku do prawa materialnego, skutkiem czego nie zabezpiecza jego przestrzegania.
Specyfika chronionego dobra, jakim są pszczoły - owady, bezkręgowce o nieokreślonej jak dotąd sytuacji prawnej, wymaga przyjęcia jako wyjściowych kilku założeń. Każde zwierzę, w tym pszczoły miodne oraz dziko żyjące, w myśl ustawy o ochronie zwierząt15, stanowi dobro prawnie chronione.
Przy czym, charakter owej ochrony jest zróżnicowany w zależności od roli zwierzęcia w przyrodzie i społeczeństwie, sposobu postępowania z nim i jego wykorzystania16. Ochrona prawna pszczół nie stanowi wyodrębnionej normatywnie spójnej całości, a jest rozproszona w wielu aktach prawnych w obrębie różnych gałęzi prawa.
Stosując powszechnie przyjęte kryteria podziału systemu prawa na gałęzie (podmiot uregulowania, przedmiot, metoda regulacji)17 można stwierdzić, że ze względu na sposób regulacji prawnej, w zakresie ochrony pszczół dominuje prawo administracyjne.
Ustawodawca posługuje się także cywilną i karną metodą regulacji. Biorąc za podstawę kryterium przedmiotowe, tak jak prawną ochronę zwierząt18, mutatis mutandis ochronę pszczół można zaliczyć do prawa ochrony przyrody wchodzącego w skład szerszej dziedziny, jaką jest prawo ochrony środowiska.
Zakwalifikowanie przepisów służących ochronie pszczół do prawa ochrony środowiska ma istotne znaczenie praktyczne. S. Wronkowska zwraca uwagę na to, że przepisy te będą wówczas interpretowane i stosowane w myśl przyjętych w tej gałęzi zasad prawa i w taki sposób, żeby zapewnić powiązania funkcjonalne i zgodność prakseologiczną z innymi normami w tym dziale19.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Badania prawnoporównawcze są punktem wyjścia do rozważań w zakresie propozycji założeń do projektu polskiej ustawy o pszczelarstwie zawartych we wnioskach zamykających książkę.
Dla dowiedzenia postawionej tezy, autor posłużył się kilkoma metodami badawczymi. Podstawową jest metoda dogmatyczna uzupełniona, tam gdzie to konieczne, o ustalenia teoretycznoprawne. Zadaniem dogmatyki jest znalezienie odpowiedzi na pytanie quid iuris?22
Ustalenie stanu prawnego w zakresie ochrony pszczół, treści ogólnych zasad i szczegółowych rozwiązań, jest podstawowym celem tego opracowania - koniecznym do osiągnięcia dla późniejszej oceny skuteczności ochrony prawnej.
Dla przeprowadzenia analizy dogmatycznoprawnej zebrano i uporządkowano obowiązujące w polskim systemie prawnym regulacje z zakresu ochrony pszczół w taki sposób, że stworzyły spójną całość dotyczącą tej materii. Ochronę prawną pszczół potraktowano tu jak instytucję prawną.
Instytucję rozumianą jako zbiór norm prawnych wydzielony i stanowiący odrębną całość z określonych względów, takich jak realizacja założonego celu23, którym jest ochrona pszczół.
Funkcjonalność tej instytucji, czyli jej przydatność dla osiągnięcia założonego celu (ochrony pszczół), stanowi czynnik warunkujący skuteczność ochrony prawnej pszczół i zarazem miernik tej skuteczności. Trudnością związaną ze stworzeniem tej instytucji, za względu na pozakodeksowy charakter przepisów służących ochronie pszczół, jest wielość aktów prawnych przypisanych do różnych gałęzi prawa, zawierających elementy, które były potrzebne do jej skonstruowania24.
W książce sięgnięto też do metody historycznoprawnej dla ukazania początków i rozwoju prawnej ochrony pszczół w Polsce. Pomocniczo zastosowano metodę prawnoporównawczą, która pozwoliła na przedstawienie rozwiązań prawnych w zakresie ochrony pszczół w ustawodawstwie państw europejskich na tle polskich regulacji.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Przypisy
1 - R.M. Underwood., D. van Engelsdorp, Colony collapse disorder: Have we seen this before?, „Bee Culture" 2007, Vol. 135 (7), s.13-18.
2 - R. Johnson, Recent honey bee colony declines [Online]. CRS Report for Congress RL33938, Washington 2007. Protokół dostępu: www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA469929 [20.06.2016], s. 8; Z. Gliński, K. Kostro, Zespół masowego ginięcia pszczół nową groźną chorobą pszczoły miodnej, „Życie weterynaryjne" 2007, nr 82 (8), s. 652.
3 - K. Crailsheim, R. Brodschneider, P. Neumann, The COLOSS puzzle: filling in the gaps [in:] Proceedings of the 4th COLOSS conference, Zagreb 2009, s. 46-47.
4 - N. Haddad, A. Bataeneh, I. Albaba, D. Obeid, S. Abdulrahman, Status of colony losses in the Middle East [in:] Proceedings of the 41st Apimondia congress, Montpellier 2009, s. 36; zob. też V. Soroker, A. Hetzroni, B. Yacobson, H. Voet, S. Slabezki, H. Efrat, N. Chejanovsky, Colony losses in Israel: incidence of viral infection and beehive populations [in:] Proceedings of the 41st Apimondia congress, Montpellier 2009, p. 38.
5 - Gutierrez D., Honey bee collapse strikes Japan, up to fifty percent of honey bees gone, „Natural News", 28 Apr 2009 [Online]. Protokół dostępu: www.naturalnews.com/026151_Japan_honeybees_honey.html [20.06.2016].
6 - Pierwsze przypuszczenia na temat wystąpienia CCD w Polsce opublikowano w 2009 r., patrz: G. Topolska, A. Gajda, Czy zespół masowego ginięcia rodzin pszczelich (CCD) jest w Polsce obecny?, „Pszczelarstwo" 2009, nr 1, s. 2-4, zob. też G. Topolska, A. Gajda, K. Pohorecka, A. Bober, S. Kasprzak, M. Skubida, P. Semkiw, Winter colony losses in Poland, „J. Apic. Research" 2010, Vol. 49 (1), s. 126-128.
7 - Tak m.in.: K. Buczek, Zespół masowego ginięcia pszczoły miodnej (CCD), „Annales" 2009, t. 64, nr 1, s. 2-4; D. van Engelsdorp, M. D. Meixner, A historical review of managed honey bee populations in Europe and the United States and the factors that may affect them, „Journal of Invertebrate Pathology" 2010, Vol. 103, Suppl. 1, s. 80-95; S. Kluser, P. Neumann, M-P Chauzat, et al., UNEP Emerging Issues: Global Honey Bee Colony Disorder and Other Threats to Insect Pollinators [Online]. United Nations Environment Program, Nairobi 2010. Protokół dostępu: http://www.unep.org/dewa/Portals/67/ pdf/Global_Bee_Colony_Disorder _and_Threats_insect_pollinators.pdf [20.06.2016], s.5-6.
8 - G. Pruszyński, Owady zapylające [w:] Organizmy pożyteczne w środowisku rolniczym, pod red. M. Tomalaka, D. Sosnowskiej, Poznań 2008, s. 82
9 - A. Ruszkowski i in., Znaczenie gospodarcze i baza pokarmowa pszczół samotnic z rodziny pszczolinkowatych - Andrenidae (Apiformes, Aculeata, Hymenoptera), Skierniewice 2004, s. 133.
10 - D.P. Abrol, Pollination Biology Biodiversity Conservation and Agricultural Production, Dordrecht, Heidelberg, New York, London 2012, s. 481.
11 - Szerzej s. 169, roz. 2.2.1. Formy ochrony obszarowej..
12 - Tak w roku 2015. Patrz szerzej: Nie tylko miód. Wartość zapylania upraw rolniczych w 2015 r. [Online]. Greenpeace 2016. Protokół dostępu: http://www.greenpeace.org/poland/pl/press-centre/dokumenty-i-raporty/Raport-Nie-tylko-miod-Wartosc-zapylania-upraw/ [29.08.2016]. W 2008 r. szacunek ten wyniósł w zależności od przyjętego wariantu 0,6-1,2 mld zł, zob. J. Majewski, Wartość zapylania roślin uprawnych w Polsce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu" 2011, nr 166 Polityka ekonomiczna, s. 426-435.
13 - Z. Kołtowski, Znaczenie pszczoły miodnej w zapylaniu roślin entomofilnych [Online]. Instytut Ogrodnictwa Oddział Pszczelnictwa w Puławach, 2007. Protokół dostępu: http://www.opisik.pulawy.pl/? q=node/25 [18.06.2016], s. 7.
14 - Z. Kmieciak, Podstawy teoretyczne badania skuteczności regulacji prawnej jawności i jej ograniczeń [w:] Jawność i jej ograniczenia. Tom III. Skuteczność regulacji, red. idem, Warszawa 2014, s. 5.
15 - Art. 1 ust. 1 u.o.z. (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1840).
16 - M. Goettel, Sytuacja zwierzęcia w prawie cywilnym, Warszawa 2013, s. 223-224.
17 - J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Wieczorek, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986, s. 216-217; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1994, s. 231; J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2004, s. 131-132.
18 - W. Radecki, Ustawy: o ochronie zwierząt, o doświadczeniach na zwierzętach - z komentarzem, Warszawa 2007, s. 20, autor przytacza również poglądy innych przedstawicieli doktryny, patrz s. 24-28; A. Habuda, W. Radecki, Przepisy karne w ustawach o ochronie zwierząt oraz o doświadczeniach na zwierzętach, „Prokuratura i Prawo" 2008, nr 5, s. 6; M. Gabriel-Węglowski, Przestępstwa przeciwko humanitarnej ochronie zwierząt, Toruń 2008 s. 40; J. Ciechanowicz-McLean (red.) et al., Polskie prawo ochrony przyrody, Warszawa 2006, s. 12
19 - S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, s. 194.
20 - M. Goettel, op. cit., s. 225
21 - Ibidem, s. 18.
22 - F. Longchamps, Z problemów poznania prawa, Wrocław 1968, s. 8.
23 - Z. Ziembiński, Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych, Warszawa - Poznań 1983, s. 88.
24 - Ibidem, s. 95 i n.
25 - K. Rozpara, Wybrane zagadnienia prawne z pszczelarstwa, Warszawa 1989.
26 - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 459 z późn. zm.).
27 - Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz.U. 2015 poz. 1094 z późn. zm.).
28 - J. Bartoszewicz, E. Wągrowska, Chrońmy pszczoły, Poznań 1975.
29 - Z. Gromisz, Ochrona pszczół przed zatruciami, Warszawa 1990
30 - B. Hofmański, Polskie prawo pszczelarskie, z. 1-3, Warszawa 1998/99.
31 - K. Pohorecka, Aktualnie obowiązujące regulacje prawne wybranych zagadnień z zakresu pszczelarstwa, Nowy Sącz 2003.
32 - K. Żółty, Podstawowe przepisy prawne weterynaryjne i sanitarne w pszczelarstwie, Kraków 2006.
33 - Z. Witkowski, Gospodarka pasieczna w prawie polskim, Stróże 2013.
34 - E.K. Czech (red.), Prawne aspekty prowadzenia działalności bartnej, Białystok 2015.
35 - Eadem, Poradnik. Prawne aspekty prowadzenia działalności bartnej, Białystok 2016.
36 - J. Banaszak, Pszczoły i zapylanie roślin, Poznań 1987.
37 - Idem, Changes in fauna of wild bees in Europe, Bydgoszcz 1995.
38 - Idem, O ochronę gatunków wszystkich pszczół dziko żyjących (Hymenoptera, Apoidea), „Chrońmy Przyrodę Ojczystą" 1990, nr 1.
39 - Idem i in., Zagrożenia i perspektywy ochrony owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera), „Wiadomości Entomologiczne" 2000, nr 18, supl. 2.
40 - Idem, Badania entomologiczne i ochrona owadów w Polsce a obecna sytuacja prawna i organizacyjna, „Wiadomości Entomologiczne" 2006, nr 25
41 - Idem, L. Twerd, Sieć Natura 2000 - narzędzie czy problem w ochronie owadów? Próba oceny na przykładzie pszczół (Apoidea, Apiformes), „Wiadomości Entomologiczne" 2013, nr 32.
