ROZDZIAŁ IV. OCHRONA PRAWNA PSZCZÓŁ NA ZASADACH OGÓLNYCH

1. Podstawy ochrony prawnej pszczół w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Ustawodawca w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.¹ nie dostrzegł znaczenia ochrony pszczół jako materii godnej unormowania. Przyjmuje się, że ustawa zasadnicza powinna regulować zagadnienia podstawowe dla ustroju państwa².

Obowiązek dbałości o stan środowiska (dobre środowisko)¹³, zgodnie z art. 86 spoczywa nie tylko na władzy publicznej, ale na wszystkich obywatelach. Ponadto o czym mowa we wskazanym artykule, każdy ponosi odpowiedzialność za pogorszenie stanu środowiska. Zasady odpowiedzialności na gruncie art. 86 Konstytucji określa ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie¹⁴.

W związku z tym, że Konstytucja zawiera normy o charakterze podstawowym wymagają one uzupełnienia i doprecyzowania w aktach niższego rzędu, głównie ustawach. Zdaniem B. Banaszaka wynika z tego obowiązek dla organów prawotwórczych, wydawania aktów rozwijających normy konstytucyjne¹⁵. Nakaz ten powinien być spełniany nie tylko wtedy, gdy jest to określone wprost, ale zawsze kiedy jest to niezbędne do realizacji zawartych w Konstytucji norm.

2. Administracyjnoprawna ochrona pszczół

2.1. Administracyjnoprawna ochrona pszczół w przepisach prawa ochrony środowiska

W materialnym prawie administracyjnym regulującym ochronę środowiska zawarta jest większość przepisów dotyczących ochrony pszczół na zasadach ogólnych. W toku prac legislacyjnych nad przebudową prawa ochrony środowiska w Polsce, przyjęty przez ustawodawcę model prawny zakładał, że p.o.ś. jest ustawą o charakterze systemowym. Ochrona poszczególnych elementów środowiska i ich zasobów regulowana jest w drodze odrębnych ustaw szczegółowych¹⁶ (regulacji sektorowych).

Ochronę lasów reguluje ustawa o lasach²³. Zwierzęta dziko żyjące objęte są ochroną w ramach przepisów Prawa łowieckiego, ustawy o ochronie przyrody oraz ustawy o rybołówstwie morskim²⁴. Ochrony zwierząt gospodarskich i domowych dotyczą przepisy ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt.

2.2. Administracyjnoprawna ochrona pszczół w regulacjach sektorowych ochrony środowiska

2.2.1. Ochrona zwierząt

W problematyce ochrony zwierząt szczególne miejsce wśród źródeł prawa administracyjnego zajmuje ustawa o ochronie zwierząt. Jak wskazuje W. Radecki jest to akt o charakterze przekrojowym regulujący sposób postępowania człowieka wobec zwierząt, określany mianem humanitarnej ochrony zwierząt²⁵.

Ustawodawca posługuje się pojęciem „humanitarnego traktowania zwierząt”, przez co rozumie obchodzenie się ze zwierzętami z uwzględnieniem ich potrzeb i zapewnieniem im opieki oraz ochrony (art. 4 ust. 2 u.o.z.).

Pszczoły stanowią ułamek procentu zwierząt doświadczalnych. Trzeba zaznaczyć, że wykorzystywanie całych rojów do badań jest rzadkością. Doświadczenia prowadzone są zazwyczaj na losowo pobranych próbkach pszczół i czerwiu, co nie zagraża istnieniu roju³⁷.

Wykorzystywane są także pszczoły martwe, które zginęły śmiercią naturalną (z powodu swojego wieku) lub z innych przyczyn³⁸. Ponadto wiadomym jest, że owady te posiadają inny system nerwowy niż kręgowce i nie odczuwają cierpienia w takim stopniu, jak one.

Zjawiska stresowe u pszczół, występujące podczas badań laboratoryjnych są słabo poznane. Stąd też cierpienie zadawane pszczołom lub ich larwom podczas doświadczeń nie wzbudza kontrowersji wśród opinii publicznej tak, jak to jest w przypadku cierpienia kręgowców³⁹. Jednakże zjawisko to, choć marginalne, dla miłośników pszczół jest nie do zaakceptowania.

Zarówno ustawa o doświadczeniach na zwierzętach, jak i obecnie obowiązująca ustawa o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych określając zakres przedmiotowy wskazuje co oczywiste na zwierzęta, zawężając jednak to pojęcie do żywych zwierząt kręgowych (w art. 2 ust. 1 pkt 1).

W przedmiocie zdrowia i dobrostanu zwierząt istotne wśród regulacji administracyjnoprawnych wykraczających poza zakres ustawy o ochronie zwierząt, są przede wszystkim przepisy: ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, ustawy z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich oraz ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej. Szczegółowe regulacje prawne w zakresie zdrowia i dobrostanu pszczół stanowią treść rozdziału piątego.

2.2.2. Ochrona roślin uprawnych

Uprawy roślin nektarodajnych i pyłkodajnych stanowią bogate źródło pożytku pszczelego. Rozumie się przez nie: sady, ogrody warzywne i kwiatowe, rośliny zielarskie, rolnicze rośliny uprawne, a także rośliny uprawiane specjalnie dla pszczół (np. trędownik bulwiasty, nostrzyk biały)⁴¹.

Zgodnie z art. 11 ust. 1 u.o.r. w przypadku szczególnego zagrożenia stwarzanego przez organizmy kwarantannowe Główny Inspektor może, na wniosek posiadacza (zaopiniowany przez wojewódzkiego inspektora), całkowicie lub częściowo pokryć koszty zwalczania tych organizmów i zapobiegania ich rozprzestrzenianiu.

Możliwe jest też przyznanie odszkodowania za poniesione straty. Wykaz organizmów kwarantannowych zawarto w załączniku do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 lutego 2008 r. w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych⁴⁷.

Mandat ten ma oparcie między innymi w przepisach ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin, ustawy z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie⁴⁹ oraz ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych⁵⁰.

2.2.3. Ochrona lasów

W doktrynie J. Banaszak i H. Wiśniewski wskazują, że wzbogacenie krajobrazu w ekosystemy leśne wpływa na zasobność jakościową i ilościową owadów latających. O zależności różnorodności fauny od struktury krajobrazu świadczą wyniki badań nad owadami zapylającymi.

Zróżnicowanie gatunkowe owadów pszczołowatych zmniejsza się w polach uprawnych, a ich liczebność zwiększa się ze względu na niespotykane w naturze nagromadzenie roślin. Stanowią one jednak pokarm jednorodny i stąd wynika ubóstwo gatunkowe pszczół.

Przeciwieństwem są siedliska naturalne o mniejszym zagęszczeniu roślin, ale większym ich zróżnicowaniu⁵¹. Dlatego też, różnorodność bazy pokarmowej wskazuje się jako główny czynnik wpływający na zasoby naturalne pszczół⁵². Poza bogatą i ciągłą w czasie bazą pokarmową obszary leśne stanowią odpowiednie miejsce do gniazdowania pszczół. Zatem ochrona lasów to nie tylko ochrona bazy pokarmowej, ale także habitatu pszczół dziko żyjących.

Ponadto ma ona uwzględniać, że każdy las, jego elementy i obszar są chronione. Przy czym ochrona ta jest zróżnicowana i zależna między innymi od rodzaju terenu, lasu. W myśl zasady trwałości utrzymania lasu, ustawodawca chce wykluczyć gospodarowanie mogące spowodować, że las przestałby istnieć.

Gospodarka leśna ma być prowadzona tak, aby utrzymać ciągłość lasu. Z zasadą tą koresponduje zasada ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasu. Zwrócono w niej uwagę nie na sam las, a na pełnione przez niego funkcje w ujęciu kompleksowym. Ostatnia zasada wskazuje na konieczność prowadzenia gospodarki leśnej w sposób doprowadzający do powiększania zasobów leśnych⁶².

Szczególnym instrumentem ochrony lasów jest możliwość ustanowienia leśnych kompleksów promocyjnych (art. 13a u.l.) oraz lasów ochronnych (art. 15 u.l.). Leśne kompleksy promocyjne (np. Puszcza Notecka, Lasy Oliwsko-Darżlubskie) może powołać w drodze zarządzenia Dyrektor Generalny Lasów Państwowych (dalej Dyrektor Generalny) dla promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody.

Są to obszary funkcjonalne o znaczeniu ekologicznym, społecznym i edukacyjnym. Ich działalność określa w programie gospodarczo-ochronnym właściwy miejscowo dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. Natomiast za lasy ochronne mogą być uznane między innymi stanowiska roślin i ostoje zwierząt podlegające ochronie gatunkowej oraz lasy mające szczególne znacznie przyrodniczo-naukowe.

Trafnie zauważa A. Gerecka-Żołyńska, że przyznany ustawowo zakres uprawnień w procesie karnym i środków procesowych dających możliwość ich wykonywania przesądza o ważności Straży Leśnej w realizacji karnoprocesowej ochrony lasu⁶⁵.

Ustawa o lasach i jej akty wykonawcze nie wyczerpują normatywnych aspektów lasu⁶⁶. Poza jej przepisami, materię tę reguluje przede wszystkim ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz ustawa z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie.

2.2.4. Ochrona przyrody

Cele, zasady i formy ochrony przyrody (żywej i nieożywionej) oraz krajobrazu⁶⁷ określa ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Tytułowe pojęcie nie zostało przez polskiego prawodawcę zdefiniowane⁶⁸.

Na gruncie art. 2 ust. 1 u.o.p. można jednak wyprowadzić definicję zakresową, która w punktach wylicza zasoby, twory i składniki przyrody⁶⁹ (zakres przedmiotowy ustawy). Są to między innymi: dziko występujące rośliny i zwierzęta, także te objęte ochroną gatunkową; siedliska przyrodnicze; siedliska roślin, zwierząt zagrożonych wyginięciem oraz rzadkich i chronionych gatunków; twory przyrody żywej i nieożywionej; zieleń w miastach i wsiach; zadrzewienia.

Ochronie drzew i krzewów na terenach zieleni lub zadrzewieniach, poprzez nałożenie obowiązków na podmioty wykonujące prace w obrębie bryły korzeniowej (zasięg korzeni drzew i krzewów), służą przepis art. 87a i art. 87b u.o.p.

Stanowią one o powinności prowadzenia prac, w obrębie zasięgu korzeni drzew i krzewów, wykonywanych za pomocą sprzętu mechanicznego lub urządzeń technicznych oraz stosowania środków chemicznych na drogach publicznych, ulicach i placach w sposób najmniej szkodzący terenom zieleni oraz zadrzewieniom.

Należy podkreślić, że środki administracyjnoprawne służące ochronie pszczół powinny być skorelowane z odpowiednimi formami odpowiedzialności karnej i cywilnej.

3. Prawnokarna ochrona pszczół

3.1. Przepisy kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń służące ochronie pszczół

Przepisy w kodeksowym prawie karnym i prawie wykroczeń, służące ochronie pszczół na zasadach ogólnych, można podzielić na dwie kategorie w zależności od przedmiotu ochrony karnoprawnej. W pierwszej z nich, znajdują się przepisy regulujące przestępstwa i wykroczenia przeciwko mieniu, w drugiej przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu.

Mowa tu o zanieczyszczeniu wody, powietrza lub powierzchni ziemi substancją lub promieniowaniem jonizującym (art. 182 k.k.), składowaniu, usuwaniu, przetwarzaniu, dokonywaniu odzysku, unieszkodliwianiu, transportowaniu odpadów lub substancji wbrew przepisom (art. 183 k.k.), a także o wyrabianiu, przetwarzaniu, transportowaniu, przywożeniu z zagranicy, wywozie za granicę, gromadzeniu, składowaniu, przechowywaniu, posiadaniu, wykorzystywaniu, posługiwaniu się, usuwaniu, porzucaniu lub pozostawianiu bez właściwego zabezpieczenia materiału jądrowego lub innego źródła promieniowania jonizującego (art. 184 k.k.).

3.2. Ochrona pszczół na podstawie regulacji pozakodeksowych prawa karnego

Źródłem prawa karnego sensu stricto, czyli prawa dotyczącego przestępstw, jest nie tylko kodeks karny. Poza nim istnieje dobrze rozwinięta konstrukcja pozakodeksowego prawa karnego¹⁰⁹, w którym są również regulacje służące ochronie pszczół miodnych i dziko żyjących.

Przede wszystkim są to przepisy karne ustawy o ochronie zwierząt (pszczoły jako istoty żyjące zdolne do odczuwania cierpienia), ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (pszczoły jako zwierzęta gospodarskie) i ustawy o ochronie przyrody (pszczoły jako składnik środowiska przyrodniczego).

Wprowadzanie i przemieszczanie w środowisku przyrodniczym gatunków obcych oraz sprowadzanie ich z zagranicy bez wymaganego zezwolenia z zagrożeniem dla rodzimych gatunków, to również wykroczenie. W art. 131 pkt 14 u.o.p. uznano za karalne naruszanie, bez zezwolenia lub wbrew jego postanowieniom, zakazów dotyczących zwierząt i roślin objętych ochroną gatunkową.

Popełnienie któregoś ze wskazanych w art. 131 u.o.p. czynów zabronionych karane jest aresztem albo grzywną. Orzekanie w sprawach z art. 127 i art. 131 u.o.p. odbywa się na podstawie kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia¹²⁴.

Dla ścisłości należy podkreślić, że przepisy karne są zawarte w innych aktach regulujących postępowanie człowieka ze zwierzętami, na przykład ustawy o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych. Jednakże ze względu na małe prawdopodobieństwo wystąpienia pszczół jako przedmiotu czynów zabronionych (przestępstw, wykroczeń), nie zostały one poddane analizie.

4. Cywilnoprawna ochrona pszczół

4.1. Instrumenty ochrony cywilnoprawnej w kodeksie cywilnym

Określenie cywilnoprawna ochrona pszczół jest uproszczeniem terminologicznym. Zwraca na to uwagę M. Goettel wskazując, że w cywilnoprawnej ochronie przedmiotem ochrony są zasadniczo cywilne prawa podmiotowe (majątkowe i niemajątkowe), a nie ich podstawa, czyli określone dobro (pszczoły)¹²⁵.

Stratą może być padnięcie pszczół, obniżenie wartości roju, a także wydatki poniesione na przywrócenie stanu liczebnego rojów lub ich leczenie. Utrata korzyści przejawiać się będzie nieuzyskaniem pożytków pszczelich, w tym rojów naturalnych.

Sposoby naprawienia szkody, według wyboru poszkodowanego, normuje art. 363 § 1 k.c. Przepis ten przewiduje przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna), bądź zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej (rekompensata pieniężna).

Instrumenty ochrony prawnej, stosowane we wskazanej konstrukcji, były wzmiankowane przy analizie regulacji ustaw szczegółowych, tak jak między innymi czasowe odebranie zwierzęcia w trybie ustawy o ochronie zwierząt, orzeczenie przepadku zwierzęcia lub czasowy zakaz posiadania zwierzęcia¹³⁸.

4.2. Odwołania do instrumentów ochrony cywilnoprawnej kodeksu cywilnego

Wyrażone wprost odwołanie do instrumentów ochrony cywilnoprawnej kodeksu cywilnego zawiera ustawa - Prawo ochrony środowiska i ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie. Przepisy tych aktów regulują odpowiedzialność cywilną za szkodę powstałą w środowisku naturalnym, dotyczą zatem ochrony pszczół dziko żyjących, jako elementu środowiska naturalnego oraz ich habitatu, a także bazy pokarmowej.

Ustawodawca w art. 322 p.o.ś. zawarł ogólną regułę, odsyłającą w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko, do przepisów kodeksu cywilnego, chyba że ustawa stanowi inaczej. J.J. Skoczylas podkreśla, że przepisy kodeksu cywilnego mają znaczenie podstawowe, gdyż na ich gruncie zapoczątkowano ochronę środowiska na płaszczyźnie cywilnoprawnej.

Przepisy te nie odgrywają większej roli w przedmiocie ochrony pszczół dziko żyjących, gdyż dotyczą przede wszystkim roszczeń, jakie mogą powstać na gurcie analizowanej ustawy i mają charakter drugorzędny wobec jej podstawowego celu, jakim jest zapobieganie szkodom w środowisku i ich naprawa.

Odwołania do instrumentów ochrony cywilnoprawnej kodeksu cywilnego w regulacjach ustawy - Prawo ochrony środowiska i ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie są subsydiarne w stosunku do instytucji odpowiedzialności administracyjnej za szkody w środowisku. Analiza ochrony administracyjnoprawnej na gruncie ustaw szczególnych stanowi przedmiot dalszych rozważań.