ROZDZIAŁ V. OCHRONA PRAWNA PSZCZÓŁ NA ZASADACH SZCZEGÓLNYCH

1. Ochrona prawna pszczoły miodnej

1.1. Ochrona zdrowia pszczół

1.1.1. Ochrona zdrowia pszczół w zakresie prowadzenia działalności nadzorowanej

Objęcie ochroną prawną zdrowia pszczół wynika z faktu, że jest to zwierzę gospodarskie (tzw. owad użytkowy), czemu nadano wymiar prawny za pomocą przepisu ustawy z 1997 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich¹.

Konsekwencją uznania pszczół za owady użytkowe jest uwzględnienie ich w regulacjach z zakresu prowadzenia działalności nadzorowanej, przywozu, tranzytu i obrotu zwierzętami, zwalczania chorób zakaźnych zwierząt oraz stosowania weterynaryjnych produktów leczniczych i pasz.

Pszczelarz podlega odpowiedzialności karnej z art. 77 u.o.z.z. za niespełnianie wymagań weterynaryjnych podczas prowadzenia działalności nadzorowanej, gdy spowodowało to zagrożenie epizootyczne lub epidemiczne, za co grozi kara grzywny, ograniczenia, albo pozbawienia wolności do roku. Tej samej karze podlega ten, kto prowadzi gospodarstwo pasieczne bez stwierdzenia przez powiatowego lekarza weterynarii spełniania wymagań przewidzianych dla tej działalności.

1.1.2. Przywóz, tranzyt i handel pszczołami

Przywóz pszczół (i trzmieli) z państw trzecich⁴, tranzyt tych owadów przez terytorium Polski, a także handel nimi dopuszczony jest, gdy spełnione są wymagania weterynaryjne dotyczące zdrowia pszczół, określone dla wskazanych czynności w ustawie o ochronie zwierząt i zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt oraz rozporządzeniu w sprawie szczegółowych wymagań weterynaryjnych mających zastosowanie do niektórych gatunków zwierząt⁵.

Gospodarstwa dostarczające pszczoły mające być przedmiotem handlu, zobowiązane są utrzymywać je w warunkach zapewniających ich dobrostan. Przy czym musi tu być mowa o dobrostanie w ujęciu ogólnym¹¹, gdyż zarówno przepisy unijne, jak i prawa polskiego w tym zakresie, nie mają zastosowania do zwierząt bezkręgowych.

1.1.3. Zwalczanie chorób zakaźnych pszczół

Poprzez zwalczanie chorób zakaźnych pszczół należy rozumieć niedopuszczenie do rozprzestrzeniania się tych chorób na zdrowe pasieki, a w razie wystąpienia zarazy, szybkie jej rozpoznanie i wdrożenie środków zaradczych¹².

Akty prawne regulujące zwalczanie chorób zakaźnych pszczół, zostały wprowadzone stosunkowo wcześnie w porównaniu z innymi przepisami szczególnymi z zakresu ochrony prawnej pszczół. Już w 1946 r. zgnilec amerykański, zgnilec europejski (kiślica) i choroba roztoczowa zostały włączone do chorób podlegających obowiązkowi zgłaszania oraz zwalczania¹³.

Ponadto nakazuje on przeprowadzenie oczyszczania i odkażania²⁵ oraz wysyła do laboratorium próbki pobrane od rojów niewykazujących objawów klinicznych choroby. Gdy w próbkach tych zostaną stwierdzone przetrwalniki choroby, powiatowy lekarz weterynarii nakazuje przesiedlenie chorych pszczół i spalenie ich gniazda oraz przeprowadzenie oczyszczania i odkażania pozostałych po nich uli.

Wyznaczenie ogniska choroby wiąże się z określeniem obszaru zapowietrzonego²⁶ sięgającego co najmniej 6 km od ogniska choroby (§ 7 ust. 1). W obszarze tym powiatowy lekarz weterynarii dokonuje przeglądu rojów w pasiekach. Ponadto może on zakazać w tym obszarze przemieszczania (bez zezwolenia) pszczół, produktów pszczelich i sprzętu pszczelarskiego oraz zakazać odbywania się wystaw i targów z udziałem pszczół.

Powiatowy lekarz weterynarii uznaje ognisko zgnilca amerykańskiego za wygasłe, jeżeli na podstawie przeprowadzonego badania klinicznego nie stwierdzi objawów klinicznych choroby (co najmniej 6 tygodni po zastosowaniu środków przy zwalczaniu tej choroby) lub gdy wszystkie roje znajdujące się w ognisku choroby zostaną unieszkodliwione. W obydwu przypadkach musi być przeprowadzone odkażanie i oczyszczanie zgodnie z normami określonymi w załączniku nr 1 do rozporządzenia.

Przy czym należy podkreślić, że regulacje dotyczące produktów leczniczych weterynaryjnych, produktów biobójczych i pasz są środkiem (instrumentarium prawnym) w celu ochrony zdrowia ludzi jako konsumentów żywności pochodzenia zwierzęcego oraz użytkowników tych produktów.

Zanim produkt leczniczy weterynaryjny będzie mógł być stosowany przez lekarzy weterynarii lub pszczelarzy musi zgodne z art. 3 ust. 1 ustawy Prawo farmaceutyczne (p.f.) uzyskać pozwolenie na dopuszczenie do obrotu. Pozwolenie to wydawane jest przez Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (dalej prezes URPL) albo, na co wskazuje art. 3 ust. 2 p.f., Radę Unii Europejskiej lub Komisję Europejską.

Uzyskanie pozwolenia możliwe jest w procedurze narodowej, procedurze wzajemnego uznania (ang. Mutual Recognition Procedure - MRP) oraz procedurze zdecentralizowanej (ang. Decentralised Procedure - DCP).

Rozporządzenie to poszerza katalog obowiązków (o których mowa w art. 24 ust. 1 p.f.) podmiotu odpowiedzialnego wynikające z tego nadzoru. W ramach tych obowiązków, podmiot odpowiedzialny przedstawia prezesowi URPL raporty dotyczące bezpieczeństwa stosowania produktu leczniczego weterynaryjnego, a w szczególności informacje o przypadkach działań niepożądanych tego produktu (uzyskane najczęściej od lekarzy weterynarii).

Działaniem niepożądanym, o którym mowa, jest każde niekorzystne i niezamierzone działanie, które wystąpiło u zwierzęcia podczas zalecanego stosowania produktu leczniczego weterynaryjnego, lub u człowieka po ekspozycji na ten produkt⁴⁵.

Poza nadzorem bezpieczeństwa stosowania produktów leczniczych weterynaryjnych, wojewódzcy inspektorzy weterynaryjni sprawują nadzór nad obrotem i ilością stosowanych produktów⁴⁶.

W leczeniu pszczół, poza produktami leczniczymi weterynaryjnymi, stosowane są także produkty biobójcze używane do niszczenia czynników chorobotwórczych (odkażania), w przypadku wystąpienia w pasiece na przykład: zgnilca amerykańskiego, europejskiego, grzybicy wapiennej.

Produktem biobójczym jest substancja czynna lub preparat zawierający co najmniej jedną taką substancję (w postaci dostarczonej użytkownikowi), która przez działanie chemiczne lub biologiczne niszczy, unieszkodliwia, odstrasza, zapobiega działaniu lub w jakikolwiek inny sposób kontroluje organizmy szkodliwe⁴⁷.

Nadzór nad wprowadzeniem do obrotu i stosowaniem w działalności zawodowej produktów biobójczych sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna wraz z innym organami nadzoru w zakresie ich działania⁴⁹. Za kontrolę zatruć produktami biobójczymi, zgodnie z dyspozycją art. 40 ust. 1 u.p.b. odpowiedzialne są ośrodki konsultacji i informacji toksykologicznej⁵⁰.

Dla zdrowotności pszczół znaczenie ma jakość stosowanego przez pszczelarzy pokarmu. Pokarm złej jakości może wpłynąć na pojawienie się chorób niezaraźliwych powstałych w wyniku dostania się czynników chorobotwórczych drogą pokarmową (choroby alimentarne)⁵¹.

Ponadto pasz zawierających substancje niepożądane w ilości przekraczającej dopuszczalną ich zawartość⁵⁴, mogących stwarzać zagrożenie dla zdrowia pszczół, a także materiałów i mieszanek paszowych z pozostałościami pestycydów⁵⁵.

Zakazowi wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania podlegają także pasze genetycznie zmodyfikowane oraz przeznaczone do użytku paszowego organizmy genetycznie zmodyfikowane. Nadzór nad wytwarzaniem, obrotem i stosowaniem pasz sprawują organy inspekcji weterynaryjnej (ar. 33 ust. 1 u.p.).

1.2. Ochrona zasobów genetycznych pszczół

W połowie lat 60. ubiegłego wieku zaczęto masowo sprowadzać do Polski pszczoły innych ras, co doprowadziło do wypierania pszczół ras rodzimych. Pszczelarze sprowadzali nowe rasy ze względu na chęć posiadania tych nieznanych w kraju oraz dlatego, że mieszając pszczoły importowane z miejscowymi udało się im zwiększyć ich wydajność miodową.

Nadzór nad realizacją programów ochrony sprawuje działająca przy IZ PIB grupa robocza ds. ochrony zasobów genetycznych pszczół. Dokonuje ona również oceny efektywności działania poszczególnych programów na podstawie sprawozdań sporządzonych przez stada wiodące.

1.3. Ochrona pszczół przed zatruciem środkami ochrony roślin

1.3.1. Ochrona pszczół przed zatruciem na gruncie przepisów z zakresu środków ochrony roślin

W gospodarstwie pasiecznym zdarzają się zatrucia spadzią, pyłkiem, nektarem, nawozami mineralnymi, jednakże żadne z nich nie powodują tak dużych strat w rojach pszczół jak zatrucia środkami ochrony roślin⁷², uogólniając pestycydami⁷³.

Problem zatruć pestycydami był szczególnie dotkliwy w latach 70. ubiegłego wieku, kiedy to dotyczył od 50 do 70% pasiek w skali całego kraju. Obecnie zatrucia obejmują około 1% rojów pszczelich rocznie⁷⁴.

Do pierwszej grupy trzeba zaliczyć przepisy ustawy o środkach ochrony roślin wraz z aktami wykonawczymi oraz ustawy o substancjach chemicznych i ich mieszaninach⁸³. Druga grupa to regulacje dotyczące powoływania komisji na okoliczność zatrucia pszczół i odpowiedzialności prawnej za wytrucia. Należy zwrócić uwagę na to, że część przepisów z zakresu ochrony pszczół miodnych przed zatruciem pestycydami służy także ochronie dziko żyjących zapylaczy.

Ustawa o środkach ochrony roślin (dalej u.ś.o.r.) reguluje pięć zasadniczych kwestii dla ochrony pszczół przed zatruciami: zatwierdzanie substancji czynnych, sejfnerów i synergetyków oraz zezwolenia i pozwolenia w zakresie środków ochrony roślin (art. 4-20), wprowadzanie środków ochrony roślin do obrotu (art. 21-34), stosowanie środków ochrony roślin (art. 35-47), integrowaną produkcję roślin (art. 55-63) oraz gromadzenie informacji o zatruciach środkami ochrony roślin (art. 73-74), w zakresie nieokreślonym w przepisach rozporządzenia (WE) nr 1107/2009 (analizowanego przy ochronie pszczół w prawie Unii Europejskiej)⁸⁴.

Co istotne przedsiębiorca wykonujący działalność, o której mowa, zobowiązany jest zapewnić, aby osoby zbywające pestycydy ostatecznemu nabywcy ukończyły szkolenie w zakresie doradztwa dotyczącego środków ochrony roślin (lub równoważne ukończone w państwie członkowskim UE/EOG)⁸⁹.

Osoby zbywające na żądanie nabywcy, a w przypadku użytkownika nieprofesjonalnego zawsze, udzielają informacji dotyczących zagrożeń związanych z używaniem nabywanych pestycydów oraz prawidłowego i bezpiecznego ich stosowania.

Zgodnie z dyspozycją art. 28 u.ś.o.r., środki ochrony roślin przeznaczone dla użytkowników profesjonalnych zbywane mogą być osobą, które ukończył któreś z następujących szkoleń: w zakresie stosowania środków ochrony roślin, integrowanej produkcji roślin, doradztwa dotyczącego środków ochrony roślin, bądź też szkolenie wymagane dla użytkowników profesjonalnych w innym państwie członkowskim UE lub EOG. Wprowadzanie do obrotu chemicznych substancji czynnych, składników obojętnych, sejfnerów, synergetyków, odbywa się w ramach przepisów o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (art. 29 u.ś.o.r.).

Pestycydy należy stosować, przechowywać i unieszkodliwiać w taki sposób, aby nie stwarzać zagrożenia dla zdrowia pszczół, dla środowiska, w tym przeciwdziałać znoszeniu środków ochrony roślin na obszary i obiekty (pasieki) niestanowiące celu zabiegu z użyciem tych środków - tak stanowi przepis art. 35 analizowanej ustawy.

Użytkownicy profesjonalni zobowiązani są ponadto stosować środki ochrony roślin z uwzględnieniem integrowanej ochrony roślin. Zabiegi z użyciem środków ochrony roślin przeznaczonych do stosowania przez użytkowników profesjonalnych, mogą być wykonywane przez osoby, które ukończyły odpowiednie szkolenie⁹⁰.

Zgodnie z art. 38 u.ś.o.r. dozwolone jest użycie sprzętu agrolotniczego dla stosowania środków ochrony roślin, jeżeli niemożliwe jest zastosowanie sprzętu naziemnego, lub też, gdy pierwszy ze sposobów stwarza mniejsze zagrożenie dla zdrowia ludzi zwierząt i dla środowiska. W zabiegach agrolotniczych zabronione jest stosowanie między innymi środków chwastobójczych, desykantów (stosowanych do wysuszania roślin) oraz środków bez dodania substancji obciążającej.

Istotny względem ochrony pszczół przed zatruciami jest wymóg art. 39 u.ś.o.r. dotyczący ujęcia zabiegu agrolotniczego w planie zabiegów zatwierdzanym przez właściwego miejscowo, Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa (dalej WIORiN).

Podmiot planujący przeprowadzanie zabiegu zobowiązany jest do przekazania planu zabiegów WIORiN nie później niż 40 dni przed ich rozpoczęciem. Plan, o którym mowa, zawiera między innymi informacje o: obszarze i nazwach roślin objętych planowanymi zabiegami; terminie tych zabiegów wraz z wykazem środków ochrony roślin, które mają być wówczas użyte; zwalczanych organizmach szkodliwych oraz o sposobie ostrzegania przed zabiegami osób, lub posiadaczy zwierząt, które mogą być narażone na kontakt z zastosowanym pestycydem.

Podmiot planujący przeprowadzenie zabiegu ujętego w planie zabiegów, przekazuje informacje o takim zamiarze WIORiN, 7 dni przed datą planowanego zabiegu. WIORiN podaje do publicznej wiadomości informacje o planowanych zabiegach na stronie internetowej inspektoratu, bądź w inny sposób przyjęty zwyczajowo na danym obszarze.

Sposób ostrzegania o planowanym zabiegu agrolotniczym osób, lub posiadaczy zwierząt gospodarskich, które mogą być narażone na kontakt z użytymi pestycydami szczegółowo określa rozporządzenie w sprawie sposobu postępowania przy stosowaniu i przechowywaniu środków ochrony roślin⁹¹.

Zgodnie z § 7 ust. 1 tego rozporządzenia podmiot planujący zabieg agrolotniczy z zastosowaniem środków ochrony roślin ostrzega o jego przeprowadzeniu (co najmniej) organ jednostki samorządu terytorialnego, właściwy miejscowo ze względu na obszar planowanego zabiegu oraz organizacje pszczelarskie działające na tym obszarze, w terminie nie krótszym niż 7 dni przed zabiegiem.

Przekazywane informacje zawierać mają (co najmniej) dane: o lokalizacji obszaru objętego zabiegiem i jego powierzchni; o środkach ochrony roślin, które mają być zastosowane; o czasie trwania planowanego zabiegu oraz o terminie wykonania zabiegu lub jego zmianie.

Przy sposobności analizy przepisów dotyczących ostrzegania o planowanym zabiegu, warto wskazać na niezwykle ciekawe, choć nieobowiązujące już rozwiązanie prawne zawarte w zarządzeniu nr 31/67 PWRN w Poznaniu z dnia 14 lipca 1967 r. w sprawie zapobiegania rozwlekaniu zaraźliwych chorób pszczół, racjonalnego wykorzystywania pastwisk (pożytków) pszczelich oraz ochrony pszczół przy stosowaniu zabiegów ochrony roślin środkami chemicznymi⁹² (dalej zarządzenie 31/67).

W zarządzeniu 31/67 aż 9 paragrafów (§ 18-26) dotyczyło zapobiegania zatruciom pszczół środkami ochrony roślin. Na szczególną uwagę zasługuje jednak § 26, który w nawiązaniu do obowiązku użytkowników gruntów dotyczącym powiadamiania właścicieli pasiek w promieniu 2 km, o zamiarze przeprowadzenia zabiegów ochrony roślin przynajmniej 3 dni przed ich wykonaniem⁹³, nakładał również obowiązek na pszczelarzy celem umożliwienia tego powiadamiania.

To jest posiadacze pasiek byli zobowiązani do 1 kwietnia każdego roku zgłaszać lokalizacje pasieki agronomowi gromadzkiemu (później gminnemu) i miejscowemu przodownikowi ochrony roślin. Co do posiadaczy pasiek wędrownych, mieli oni dokonywać wspomnianego zawiadomienia bezzwłocznie po przywozie uli na pożytek (lecz nie później niż w ciągu dwóch dni).

Takie rozwiązanie, również współcześnie wydaje się być racjonalne. Do dzisiaj nie wprowadzono rejestru obejmującego swoim zakresem wszystkich pasiek⁹⁴, a nawet gdyby taki rejestr istniał, nie wiadomo, czy uwzględniałby wywóz pasiek na pożytki.

Wprowadzenie obowiązku powiadamiania przez pszczelarzy o miejscu postoju pasiek, mógłby stanowić podstawę do stworzenia systemu powiadamiania ich właścicieli o zabiegach z zastosowaniem środków ochrony roślin i to nie tylko przy użyciu sprzętu agrolotniczego, jak jest to obecnie.

Szczegółowe warunki stosowania pestycydów, określa rozporządzenie w sprawie warunków stosowania środków ochrony roślin⁹⁵. Przy użyciu sprzętu naziemnego, zgodnie z § 2 ust. 1 tego rozporządzenia, środki ochrony roślin stosuje się co najmniej 20 m od pasiek.

Natomiast przy użyciu sprzętu agrolotniczego co najmniej 100 m od pasiek przy wietrze wiejącym w kierunku pasieki, a gdy kierunek wiatru jest inny, nie mniej niż 20 m. Podane odległości dotyczą również dystansu, jaki ma dzielić stosowanie pestycydów przy użyciu sprzętu agrolotniczego od zbiorników i cieków wodnych oraz nieużytków rolnych niebędących celem zabiegu.

Przy użyciu opryskiwaczy sadowniczych lub polowych także należy zastosować się do określonych odległości od zbiorników, cieków wodnych oraz nieużytków - co najmniej 3 m dla opryskiwaczy sadowniczych i 1 m dla opryskiwaczy polowych.

Jest to istotny przepis, zważywszy na to, że zapotrzebowanie jednego roju na wodę podczas intensywnego rozwoju pszczół wynosi w pełni sezonu od 1,5 do 2 l dziennie⁹⁶. Uwzględnienie terenów nieużytkowanych rolniczo niebędących celem zabiegu ma natomiast duże znaczenie dla ochrony dziko żyjących zapylaczy.

Podobnie jak ochrona pasa przydrożnego, przez wyznaczenie odległości co najmniej 3 m od dróg publicznych⁹⁷ dla stosowania pestycydów przy użyciu opryskiwaczy sadowniczych lub polowych, a przy użyciu sprzętu agrolotniczego co najmniej 15 m⁹⁸/20 m⁹⁹ lub 100 m (w zależności od kierunku wiatru) od dróg publicznych zaliczanych do kategorii dróg krajowych.

Należy zaznaczyć, że jeżeli etykieta środka ochrony roślin podaje większą odległość od pasiek lub wskazanych miejsc, dróg, należy się do tego stosować. Ponadto zgodnie z § 3 analizowanego rozporządzenia, na terenie otwartym pestycydy stosuje się, gdy prędkość wiatru nie jest większa niż 4 m/s.

Stosowanie środków ochrony roślin przy użyciu sprzętu agrolotniczego obostrzone jest wymogami: wilgotności (względnej) powietrza niemniejszej niż 60% oraz wielkości obszaru co najmniej 3 ha, na którym mają być stosowane te środki (§ 4).

Użytkownicy profesjonalni, jak wspominano zobowiązani są stosować środki ochrony roślin z uwzględnieniem integrowanej ochrony roślin. Na podstawie art. 35 ust. 6 u.ś.o.r. wydano rozporządzenie określające wymagania integrowanej ochrony roślin¹⁰⁰.

W myśl § 1 tego rozporządzenia integrowana ochrona roślin obejmuje przede wszystkim działania lub metody niechemicznie ochrony roślin przed szkodnikami. Wskazano tu w szczególności na ochronę organizmów pożytecznych i stwarzanie warunków mających sprzyjać ich występowaniu, co dotyczyć ma owadów zapylających oraz naturalnych wrogów organizmów szkodliwych¹⁰¹.

W ramach integrowanej ochrony roślin przy stosowaniu pestycydów trzeba uwzględniać taki dobór środków ochrony roślin, aby minimalizować negatywny ich wpływ na organizmy niebędące celem zabiegu, takie jak owady zapylające (§ 1 ust. 2 pkt 1). Ponadto należy ograniczać częstotliwość zabiegów i ilość stosowanych w ich trakcie środków ochrony roślin, do niezbędnego minimum.

Dla ograniczenia ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin minister właściwy do spraw rolnictwa, zgodnie z dyspozycją art. 47 u.ś.o.r., opracował „Krajowy plan działania na rzecz ograniczenia ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin”¹⁰² na lata 2013-2017¹⁰³ (dalej krajowy plan działania).

Kluczowymi celami krajowego planu działania są: propagowanie ogólnych zasad integrowanej ochrony roślin oraz zapobieganie zagrożeniom wynikającym ze stosowania środków ochrony roślin. Osiągnięciu tych celów służyć ma między innymi działanie nr 7 „Analiza ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin”.

Kształtowanie polityki państwa względem środków ochrony roślin, a przede wszystkim podejmowane rozwiązań prawnych odnoszących się do ich obrotu i stosowania, wymaga wiedzy o zagrożeniach związanych z tym obszarem. Dlatego też, w ramach wspomnianego działania wyznaczono utworzenie systemu zbierania informacji o zatruciach pszczół środkami ochrony roślin (zadanie 4).

Utworzenie tego systemu pozwoli na poznanie skali zjawiska zatruciach pszczół pestycydami i podjęcie działań mających je ograniczyć¹⁰⁴. Ponadto jest ono też wypełnieniem obowiązku ustawowego (z art. 73 u.ś.o.r.), dotyczącego gromadzenia przez urząd obsługujący ministra rolnictwa informacji o zatruciach pszczół środkami ochrony roślin.

Organem odpowiedzialnym za monitorowanie krajowego planu działania jest minister rolnictwa. Dokonuje on przeglądu planu, nie rzadziej niż raz na 5 lat i w przypadku niezrealizowania założonych celów lub zagrożenia ich niezrealizowania zmienia plan (art. 47 ust. 6 u.ś.o.r.).

Biorąc pod uwagę przepisy służące ochronie pszczół przed zatruciem pestycydami, trzeba wykroczyć poza ustawę o środkach ochrony roślin i poddać wzmiance ustawę o substancjach chemicznych i ich mieszaninach. Ustawa ta reguluje między innymi warunki (w tym zakazy) produkcji, wprowadzanie do obrotu i stosowanie substancji chemicznych¹⁰⁵ w ich postaci własnej oraz jako składniki mieszanin¹⁰⁶ lub w wyrobach.

Na podstawie art. 19 ust. 5 pkt 1-3 i 5 tej ustawy wydano rozporządzenie w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji chemicznych i ich mieszanin¹⁰⁷. Rozporządzenie to zarządza klasyfikacje substancji i mieszanin, gdy są one toksyczne dla pszczół, jako niebezpieczne dla środowiska (symbol „N”) i przypisanie im zwrotu z numerem wskazujący na to zagrożenie: „R57 Działa toksycznie na pszczoły” (tzw. zwrot R)¹⁰⁸.

Zastępuje on dotychczas używane zwroty: „bardzo toksyczny dla pszczół w przypadku wysokiego ryzyka” i „toksyczny dla pszczół w przypadku średniego ryzyka”¹⁰⁹. Obecnie zwrotem R57 oznaczony jest tylko 1 z zarejestrowanych środków ochrony roślin¹¹⁰.

Po przeprowadzeniu analizy przepisów dotyczących środków ochrony roślin pod względem zakresu ochrony pszczół przed zatruciem pestycydami, można zgodzić się ze stanowiskiem G. Pruszyńskiego, że przyczyną zatruć, nie jest brak odpowiednich regulacji prawnych, a błędy popełnione przez użytkowników środków ochrony roślin lub rolników, ich niedostateczne przygotowanie zawodowe oraz brak wiedzy i świadomości o istniejącym zagrożeniu¹¹¹.

Wskazany autor już w 2006 r. stwierdził, że obowiązujące wówczas ustawodawstwo regulujące ochronę roślin (obecnie zaostrzone), przy jego przestrzeganiu przez użytkowników w bardzo dużym stopniu ogranicza ewentualne, negatywne oddziaływanie stosowanych środków ochrony roślin na entomofaunę pożyteczną¹¹².

1.3.2. Powoływanie komisji w sprawie wytrucia pszczół jako szczególny instrument ochrony prawnej

Komisja w sprawie wytrucia pszczół, nazywana też komisją szkodową¹¹³, stanowi szczególny instrument służący realizacji ochrony prawnej pszczół miodnych przed zatruciem. Komisja ma za zadanie dokonać przeglądu poszkodowanej pasieki i najbliższej okolicy, plantacji, pobrać oraz zabezpieczyć materiał dowodowy, ustalić okoliczności zatrucia, a także wycenić poniesione straty¹¹⁴.

Działania te służą zgromadzeniu dowodów mających wykazać fakt wytrucia pszczół, sprawcę wytrucia, związek przyczynowy między zawinionym działaniem bądź zaniechaniem a zatruciem pszczół oraz wysokość powstałej w wyniku zatrucia szkody¹¹⁵.

W art. 6 u.s.g. wskazano gminę jako podmiot właściwy, nie precyzując jednak, który z organów jest umocowany do działania¹³⁵. Domniemane kompetencje przysługują radzie gminy (miasta), do której zgodnie z art. 18 ust. 1 u.s.g. należą wszystkie sprawy będące w zakresie działania gminy, chyba że ustawy stanowią inaczej. Jednakże art. 31 u.s.g. obciąża sprawami bieżącymi wójta (burmistrza, prezydenta miasta), ponadto wójt wykonuje zadania gminy określone przepisami prawa (art. 30 ust. 1 u.s.g.).

Konkludując, domniemaną podstawę prawną powoływania komisji w sprawie wytrucia pszczół, stanowią art. 6 i 7 ust. 1 pkt 1 u.s.g. Organem obciążonym tym zadaniem jest wójt (burmistrz) gminy. Przy czym zadanie to jest fakultatywne, ze względu na brak stosownych umocowań w przepisach prawa materialnego, nadających mu charakter obowiązkowy. Z braku przepisów prawa procesowego wynika niedostateczna ilość wytycznych regulujących kwestie proceduralne powoływania komisji w sprawie wytrucia pszczół.

1.3.3. Odpowiedzialność prawna za wytrucie pszczół

Odpowiedzialność prawna za szkodę wyrządzoną stosowaniem środków ochrony roślin, pełni funkcję prewencji ogólnej w zakresie ochrony prawnej pszczół przed zatruciem. Przez pojęcie odpowiedzialności prawnej w klasycznym jej ujęciu należy rozumieć ponoszenie przez podmiot prawa (podmiot stosujący środki ochrony roślin) negatywnych konsekwencji za zdarzenia bądź stan rzeczy (wytrucie pszczół), podlegające ujemnej kwalifikacji prawnej i przypisywane określonemu podmiotowi w porządku prawnym¹⁴³.

W przypadku zakwalifikowania tego czynu jako wypadku mniejszej wagi (podtrucie) sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia lub pozbawienia wolności do roku (288 § 2 k.k.). Mało prawdopodobne jest, aby wartość szkody wyrządzonej wytruciem pszczół nie przekraczała 1 miesięcznego wynagrodzenia, co kwalifikując się jako wykroczenie przeciwko mieniu, podlegałoby z art. 124 § 1 k.w. karze aresztu, ograniczenia wolności lub grzywny.

Niezależnie od odpowiedzialności cywilnej i karnej za wytrucie pszczół miodnych, stosowanie środków ochrony roślin, może wiązać się z odpowiedzialnością administracyjną za szkodę wyrządzoną w populacji pszczół dziko żyjących będących elementem środowiska przyrodniczego.

Należy bowiem przypuszczać, że gdy dochodzi do zatruć pszczoły miodnej, zatruwaniu ulegają także dziko żyjące zapylacze¹⁵⁵. Odpowiedzialność administracyjna na gruncie ustawy szkodowej¹⁵⁶ za wytrucie pszczół dziko żyjących (szkoda w gatunkach pszczół dziko żyjących) stanowi przedmiot dalszych rozważań¹⁵⁷.

1.4. Ochrona pszczół przed wpływem roślin transgenicznych

Związki zachodzące między pszczołami a roślinami genetyczne zmodyfikowanymi (dalej rośliny GM lub rośliny transgeniczne) to specjalistyczne zagadnienie wykraczające poza obszar niniejszego opracowania. Trzeba jednak zauważyć, że dotychczas nie opublikowano przekonywujących wyników badań naukowych będących dowodem na to, że w dawkach naturalnych pyłek i nektar z roślin transgenicznych uszkadza pszczoły¹⁵⁸.

Słusznie twierdzi Z. Lipiński, że dyskusja na ten temat będzie trwała jeszcze wiele lat¹⁵⁹. Natomiast J. Narkiewicz-Jodko przestrzega, że bardzo szybko można „wprowadzić” GMO¹⁶⁰ do środowiska (zamierzone uwolnienie), ale w razie potwierdzenia ich szkodliwego wpływu, nie sposób się z nich „wycofać” i zaleca, aby w stosunku do organizmów genetycznie zmodyfikowanych zachować zasadę przezorności¹⁶¹.

Zgodnie z art. 123 ust. 3 u.n. podmiot, który zastosował zakazany materiał siewny zobowiązany jest do zniszczenia uprawy i opłaty w wysokości 200% wartości tego materiału siewnego (opłata sankcyjna) na rachunek właściwego miejscowo wojewódzkiego inspektoratu ochrony roślin i nasiennictwa.

Konkludując należy stwierdzić, że obecnie stosowanym rozwiązaniem prawnym dotyczącym zakazania komercyjnej uprawy roślin GM na terytorium Polski jest wydawanie w drodze rozporządzenia zakazu stosowania materiału siewnego danego GMO na podstawie art. 104 ust. 9 u.n. i aktualizowanie go o nowe odmiany.

Wydaje się jednak, że kompleksową ochronę pszczół przed roślinami GM zapewniłaby transpozycja art. 23 dyrektywy 2001/18/WE umożliwiającego stosowanie klauzuli ochronnej oraz implementacja dyrektywy 2015/412 zwiększającej swobodę decydowania na poziomie krajowym o zakazaniu lub ograniczeniu uprawy roślin transgenicznych.

1.5. Ochrona pszczół a szkodniki w pasiece objęte ochroną gatunkową

Szkodniki występujące w pasiece mogą atakować pszczoły, czerw oraz zapasy miodu, pierzgi i wosk¹⁷⁶. Poza wyrządzonymi szkodami niektóre z nich rozprzestrzeniają choroby zakaźne pszczół i czerwiu¹⁷⁷.

Oczywiste jest, że szkodniki należy zwalczać, gdyż osłabiają siłę roju zmniejszając znacznie wydajność pszczół. Nieraz doprowadzają one do całkowitego wyniszczenia pasieki. Jednakże w przypadku niektórych szkodników istnieje problem konfliktu między ochroną pszczół a ochroną gatunkową zwierząt.

Wśród szkodników pszczół i pasieki można wskazać gatunki objęte ochroną ścisłą: niedźwiedź brunatny, orzesznica, dzięciołowe (np. dzięcioł duży), żołna oraz ochroną częściową: popielica, ryjówkowate (ryjówka aksamitna, zębiełek karliczek), ropucha szara¹⁷⁸.

Rozwiązując wskazany na wstępie problem konfliktu między ochroną pszczół a ochroną niektórych gatunków zwierząt, należy stwierdzić, że poza wyjątkami (odstępstwa od zakazów z art. 52 i 56 u.o.p.), nie sposób zgodnie z prawem zwalczać szkodniki pasiek objęte ochroną gatunkową.

Podzielając podejście prawodawcy, który objął ochroną te gatunki, należy podejmować działania prewencyjne. Jednym z instrumentów prewencyjnych jest możliwość współdziałania z organami administracji publicznej w zakresie budowy urządzeń lub wykonywania zabiegów mających zapobiegać szkodom (w ramach art. 126 u.o.p.).

2. Ochrona prawna pszczół dziko żyjących

2.1. Gospodarowanie przestrzenią w ochronie pszczół dziko żyjących

Cele ochrony przyrody, takie jak ochrona gatunków pszczół dziko żyjących i zachowanie ich naturalnych siedlisk, zgodnie z art. 3 pkt 1 u.o.p., realizowane są między innymi przez uwzględnienie wymagań ochrony przyrody w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i innych dokumentach planistycznych.

Zgodnie z regulacjami rozporządzenia w sprawie opracowań ekofizjograficznych¹⁹⁹, dokumenty te sporządza się biorąc pod uwagę: dostosowanie zagospodarowania przestrzennego (jego funkcji, struktury i intensywności) do uwarunkowań przyrodniczych, zapewnienie trwałości podstawowych procesów przyrodniczych i warunków odnawialności zasobów środowiska.

Ponadto przygotowując opracowania ekofizjograficzne należy uwzględnić eliminowanie, bądź ograniczanie zagrożeń i negatywnego oddziaływania na środowisko oraz ustalenie kierunków rekultywacji zdegradowanych obszarów. Istotnym jest, że opracowania ekofizjograficzne stanowią nie tylko podbudowę merytoryczną dla prac nad dokumentami planistycznymi, ale także dla realizacji procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko²⁰⁰.

2.2. Formy ochrony przyrody w ochronie pszczół dziko żyjących

2.2.1. Formy ochrony obszarowej

Ochrona pszczół dziko występujących w Polsce możliwa jest dzięki funkcjonowaniu prawnych form ochrony przyrody, gdzie reżim prawny ochrony obszarowej (przestrzennej) oraz ochrony gatunkowej stanowi podstawę do działań ochronnych, a formy ochrony obiektowej jej uzupełnienie.

Przy czym ochrona pszczół dziko żyjących w ramach form ochrony obszarowej i obiektowej nie jest w tym przypadku zamierzona. Odbywa się ona niejako w sposób pośredni, to znaczy ochrona całych obszarów przyrodniczych lub obiektów, pociąga za sobą konieczność ochrony wszystkich elementów środowiska przyrodniczego, które występują na danym obszarze²⁰¹ lub obiekcie, a więc zarówno gatunków pszczół dziko żyjących, jak i ich siedlisk (zasada kompleksowości ochrony przyrody²⁰²). Jednakże w formach ochrony obszarowej, ze względu na rodzaj chronionego dobra – obszar, to siedliska są objęte najszerszym zakresem ochrony.

Znaczenie otuliny jest jednak podkreślone w przepisach u.o.p.²³¹ przez konieczność uzgadniania z właściwym organem²³² projektów aktów planistycznych dotyczących gospodarowania przestrzenią, a w przypadku parków narodowych i rezerwatów przyrody także projektów planów i zadań z zakresu gospodarki leśnej, w zakresie, w jakim ustalenia tych dokumentów względem danego obszaru chronionego i otuliny, mogą mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody na tym obszarze²³³.

2.2.2. Formy ochrony obiektowej

Ochrona obiektowa (indywidualna) traktowana jest jako forma pośrednia pomiędzy ochroną obszarowa a gatunkową²³⁴. Jej istota polega bowiem na objęciu ochroną pojedynczych obiektów przyrodniczych lub ich grup łącznie z terenem, na którym występują.

Z tym że użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe są obszarami, a pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne mogą nimi być²³⁵. Ujmując łącznie, jako formy ochrony obiektowej w u.o.p. zaliczyć można: pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.

Uwzględniając powyższe, J. Banaszak już w 1991 r. zaproponował objęcie tego typu obiektów ochroną pod nazwą pomników architektoniczno-przyrodniczych, poprzez zmianę ustawy o ochronie przyrody. Ta forma ochrony obiektowej miałaby obejmować ochroną stare budynki gliniane, podobnie do ochrony drzew jako pomników przyrody²⁴⁴.

Co prawda powstał już pierwszy pomnik architektoniczno-przyrodniczy²⁴⁵, ale został on ustanowiony nieformalnie. Trzeba jednak zauważyć, że między innymi stanowiska dokumentacyjne, wprowadzone jako forma ochrony indywidualnej do u.o.p. w 1991 r. (art. 29 ówczesnej ustawy), również zostały zainicjowane przez przyrodnika²⁴⁶.

2.2.3. Formy ochrony gatunkowej

Pszczoły (Apoidea) to duża nadrodzina szacowana na około 25 tysięcy gatunków na świecie, podzielona przez systematyków na 10 rodzin. W Polsce występują przedstawiciele 7 rodzin: Lepiarkowate (Colletidae), Pszczolinkowate (Andrenidae), Smuklikowate (Halictidae), Spójnicowate (Melittidae), Miesiarkowate (Megachilidae), Porobnicowate (Anthophoridae) i Pszczołowate (Apidae), do których należy pszczoła miodna²⁴⁷. W naszym kraju stwierdzono dotychczas około 450 gatunków pszczół dziko żyjących²⁴⁹.

Sposoby ochrony gatunków roślin objętych ochroną ścisłą lub częściową, wydają się być analogiczne do tych stosowanych przy ochronie gatunkowej zwierząt, co oczywiste z uwzględnieniem istniejących różnic. W aspekcie ochrony bazy pożytkowej pszczół dziko żyjących, trzeba jednak wskazać na niektóre sposoby ochrony określone w § 9 rozporządzenia w sprawie ochrony gatunkowej roślin.

Mowa tu o zabezpieczaniu ostoi, stanowisk i siedlisk roślin: łąk i pastwisk użytkowanych lub uprawianych ekstensywnie²⁶⁶, górskich łąk i muraw, muraw kserotermicznych i wrzosowisk oraz zróżnicowanych zarośli i zbiorowisk leśnych.

Prawidłową identyfikację większości pszczół dziko żyjących może przeprowadzić tylko kilku specjalistów w Polsce (tak jest też w innych krajach)²⁷⁰. Dlatego, najskuteczniejszym sposobem ochrony fauny dziko żyjących owadów i roślin pożytkowych pozostaje zachowanie środowiska naturalnego pszczół, to jest ochrona obszarowa ich siedlisk oraz formy ochrony obiektowej.

2.3. Odpowiedzialność prawna za szkodę w gatunkach chronionych pszczół dziko żyjących lub chronionych siedliskach

Rozważanie kwestii ponoszenia odpowiedzialności za szkodę w gatunkach chronionych pszczół dziko żyjących lub chronionych siedliskach determinuje konieczność ustalenia istoty tej szkody. W analizowanym przypadku przedmiotem szkody jest przeważnie nieruchomość (siedliska przyrodnicze) i jej części (gatunki chronione pszczół dziko żyjących).

Niestety ustawa szkodowa przedstawia niewielkie znaczenie praktyczne w ochronie pszczół dziko żyjących. W doktrynie wskazuje się na wąski zakres ochrony prawnej przed szkodą, a co szczególnie niepożądane, na formalizację działań zapobiegawczych i naprawczych (w postaci decyzji administracyjnych) oraz nieefektywność procedury zgłaszania zagrożenia szkodą bądź jej powstania, organowi ochrony środowiska, który nie dysponuje informacjami pozwalającymi na ustalenie stanu początkowego.

Pozostaje więc egzekwowanie odpowiedzialności podmiotów korzystających ze środowiska na gruncie przepisów ustawy - Prawo ochrony środowiska. Z tym, że element zapobiegania szkodzie nie jest akcentowany w p.o.ś., a prewencja ma szczególne znaczenie w przypadku pszczół dziko żyjących, gdzie szkody są często nieodwracalne.

Jako przykład można podać przypadek zatruć w okresie wiosennym, kiedy pszczoły zaczynają zakładać gniazda. Śmierć pszczoły samotnicy, czy też młodej samicy trzmiela, powoduje, że nie wychowa ona kolejnego pokolenia. Wówczas jednokrotne wystąpienie zdarzenia szkodowego - zatrucia, może zniszczyć na wiele lat niemal całą entomofaunę zapylającą w danej okolicy.