Pożytek spadziowy – co warto o nim wiedzieć?

Na początku XX wieku, kiedy jakość miodu oceniana była według jego barwy, uważano, że najbardziej atrakcyjne są miody najjaśniejsze, natomiast im miód był ciemniejszy, tym mniejszy był na niego popyt, a co za tym idzie – uzyskiwał gorszą cenę.

Pszczelarze mieli ogromne problemy ze sprzedaniem miodu, kiedy przypadkiem w ich pasiekach pojawiła się większa ilość miodu spadziowego, który jako najciemniejszy uważany był za najgorszy gatunkowo.

fot.© Milan Motyka

Sytuacja zmieniła się, kiedy o jakości miodów zaczęły decydować badania określające, jakie zawierają one składniki i w jakich dolegliwościach mogą być pomocne człowiekowi. Poznano także wartości zawarte w miodach spadziowych i obecnie są one jednym z najbardziej poszukiwanych produktów pszczelich na rynku, a tym samym ich cena jest stosunkowo wyższa niżeli jasnych miodów nektarowych.

Zmieniło się też samo podejście pszczelarza do zjawiska występowania spadzi w rozkładzie pożytków, z jakich mogą korzystać pasieki. W Polsce drzewami iglastymi, z których pszczoły mogą zebrać najwięcej spadzi są: jodły, modrzewie, sosny i świerki, a z liściastych: lipy, klony, dęby i buki.

Na terenach Polski południowej i częściowo środkowej spadź iglasta stanowi jeden z głównych pożytków pszczelich.

Artykuł ma na celu przybliżenie najważniejszych problemów związanych z pożytkiem spadziowym dla prawidłowego rozwoju pszczół, co przekłada się na satysfakcjonujące zbiory miodu spadziowego w danym sezonie oraz przedstawienie krótkiej charakterystyki miodów spadziowych.

Charakterystyka pożytku spadziowego i zimowla rodzin pszczelich

Spadź zwana również rosą miodową jest słodką cieczą występującą głównie latem zazwyczaj w postaci kropel na igłach i gałęziach drzew iglastych oraz na liściach niektórych drzew liściastych, m.in. dębu i lipy. Składa się głównie z soków roślinnych z uszkodzonych przez mszyce, czerwce lub miodówki komórek roślin oraz z płynnych odchodów tych owadów.

Spadź jest chętnie zbierana przez pszczoły, a wytworzone z niej miody, zwane miodami spadziowymi, mają bardzo wiele walorów smakowych oraz leczniczych.

Pożytki spadziowe nie występują co roku, nie można nawet przewidzieć pory ich wystąpienia. Trudności te wynikają z faktu oddziaływania wielu czynników na wytwarzanie spadzi przez pluskwiaki równoskrzydłe, do których zalicza się: mszyce, czerwce i miodówki.

Ich rozwój uzależniony jest od warunków meteorologicznych, stanu rośliny żywicielskiej oraz obecności wrogów naturalnych np.: biedronki. Pszczelarze gospodarujący na innych pożytkach, a chcący skorzystać z pożytku spadziowego muszą stale monitorować występowanie spadzi, by zdążyć z zimowlą pszczół na czas.

Pszczelarze, którzy w swoim miejscu gospodarowania z pożytkami spadziowymi nie mają do czynienia, a mogą jedynie podejmować decyzję o wywozie pszczół na taki pożytek są w bardzo komfortowej sytuacji. Natomiast ci, którzy gospodarują na terenach, gdzie pożytki takie w naturalny sposób występują, muszą radzić sobie ze wszystkimi tego skutkami, zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi.

Pszczelarzy tych najczęściej zauważa się w takich momentach, kiedy dobra spadź wystąpi i kiedy uda im się pozyskać dość duże zbiory atrakcyjnego miodu, jaki na terenach pożytków nektarowych nie występuje. Jednak już w ciągu najbliższej zimowli płacą oni wysoką cenę za te zbiory.

Okazuje się bowiem, że kiedy pożytek spadziowy jest duży, trwa nieraz aż do pierwszych przymrozków. Występują wtedy duże przybytki wagowe, mimo że nie ma już towarzyszącego wszystkim pożytkom nektarowym przypływu pyłku do ula. To z kolei jest jedną z ważniejszych przyczyn znacznego ograniczenia czerwienia matek.

Do tego dochodzą jeszcze trudności w należytym przygotowaniu pszczół do zimowli. Ponadto trwający pożytek nie pozwala na wcześniejsze przeprowadzenie skutecznych zabiegów przeciw warrozie. Pasożyty rozwijają się więc dłuższy czas aniżeli w pasiekach, gdzie dawno jest już po pożytkach nektarowych i pszczelarz może skutecznie leczyć pszczoły tak, żeby do zimy przygotować pokolenie pszczół w miarę czyste i niepokaleczone przez żerujące na nim pasożyty.

fot.© Milan Motyka

Choroby pszczół zimowanych na miodach spadziowych

Każda z chorób pszczół może wystąpić w pasiece korzystającej z pożytku spadziowego. Nasilenie ich występowania może być nawet większe niż w innych pasiekach, na co wpływa specyfika pożytków spadziowych i częste niedobory pyłku. W pewnych okresach rodziny mogą być bardzo osłabione, co jest przyczyną większej podatności na choroby.

Brak pyłku jest przyczyną niedożywienia czerwia, który jest wtedy bardziej wrażliwy na choroby bakteryjne i wirusowe. Jeżeli pierzgi brakuje, pszczoły nie mogą się nią do woli odżywiać i są słabsze, a przede wszystkim gromadzą niewiele zapasów w formie ciała białkowo-tłuszczowego.

Takie pszczoły nie mogą dobrze karmić młodego czerwia, ponieważ ilość mleczka wydzielanego przez karmicielki zależy właśnie od zapasów białkowo-tłuszczowych w ich organizmie. Kolejne pokolenie czerwia jest wtedy słabsze, mniej liczne i podatne na choroby, podobnie wychowane z nich pszczoły. Tym problemom można zaradzić zapewniając rodzinom pracującym na spadzi duże ilości pierzgi.

Choroby ściśle związane z pożytkami spadziowymi to nie tylko nosemoza, ale również czerniawka spadziowa. Nosemoza jest chorobą pszczół pospolitą na całym świecie, ale w pasiekach korzystających ze spadzi przybiera bardzo ostrą formę i może powodować duże straty.

Natomiast czerniawka spadziowa jest ściśle związana z pożytkami spadziowymi i na innych terenach nie występuje. Nazwa choroby pochodzi od charakterystycznego wyglądu pszczół, które tracą owłosienie, ich pancerz chitynowy ciemnieje, staje się połyskliwy.

Chore osobniki nie wykazują chęci do pracy, a nawet żądlą się. Czarne, pozbawione włosków pszczoły nie są wpuszczane do ula macierzystego, a ich zachowanie na wylotku przypomina zachowanie pszczół rabusiów.

Głównym powodem występowania czerniawki spadziowej jest drastyczny niedobór substancji białkowych, którego konsekwencją jest głębokie upośledzenie funkcji życiowych pszczół i całej rodziny pszczelej, łącznie z zaprzestaniem czerwienia przez matkę i wychowywaniu czerwiu.

Takie same objawy obserwuje się przy ostrym paraliżu pszczół, wywoływanym przez wirus ABPV. Czerniawka spadziowa jest niczym innym, jak wirusowym paraliżem, a do jego wystąpienia usposabia niedobór pyłku i wyczerpanie kondycji pszczół na pożytku spadziowym oraz szkodliwe oddziaływanie niektórych składników spadzi, strzępków grzybni, zarodników i bakterii.

W pasiekach korzystających z pożytków spadziowych często występuje też wirusowy chroniczny paraliż pszczół, którego objawy są podobne do objawów paraliżu ostrego. Chorobom tym zapobiega dostatek pyłku w przyrodzie i pierzgi w ulach.

Nie ma środków leczniczych przeciwko chorobom wirusowym, a jedynym sposobem pomocy pszczołom jest podkarmienie rodzin rzadkim syropem cukrowym, co poprawi warunki ich rozwoju. Łagodna forma paraliżu (zarówno ostrego, jak i chronicznego) może przypominać lekkie zatrucie środkami chemicznymi, ponieważ można zaobserwować niewielką liczbę martwych pszczół przed ulami.

Wykorzystanie pożytku spadziowego

O wykorzystaniu nieraz bardzo obfitych pożytków spadziowych, ale występujących zaledwie kilka dni decydują pszczoły zbieraczki. Pomimo obecności na danym terenie dużej ilości mszyc, pszczoła miodna nie od razu przystępuje do wykorzystania pochodzącej od nich spadzi.

Spadź jest substancją bezwonną i bezbarwną, przez co nie oddziałuje na narządy zmysłów pszczół jak to ma miejsce w przypadku kwiatów wabiących pszczoły zapachem i kolorem. Aby pszczoły zainteresowały się spadzią musi ona być w zasięgu ich lotu.

Obecność w tym czasie pożytku nektarowego może nie tylko utrudnić, ale również uniemożliwić zebranie spadzi przez pszczoły. Specyfika pożytków spadziowych wynika z faktu ich nieregularnego występowania i równocześnie w trudnościach prognozowania pór ich występowania.

Dlatego gospodarka pasieczna realizowana w rejonach występowania spadzi powinna podlegać nieco innym zasadom niż tradycyjna gospodarka prowadzona w warunkach występowania pożytku nektarowego.

mgr inż. Celina Habryka
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

W kolejnym numerze „Pasieki” ukaże się artykuł na temat właściwości miodów spadziowych.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"