Powstawanie, pozyskiwanie i skład chemiczny propolisu

Propolis, zwany także kitem pszczelim, jest produktem zbieranym przez pszczoły z pączków roślin i częściowo przez nie przetwarzanym. Źródłem propolisu w naszej strefie klimatycznej są głównie pączki topoli, brzozy, osiki, drzew iglastych, kasztanowca, a także kwiatostany słonecznika, kwiaty smółki i innych roślin.

Pszczoły najwięcej propolisu zbierają w końcu lata, po głównym pożytku. Proces ten jest wykonywany przez wyspecjalizowane starsze robotnice, zwykle w wieku powyżej 15 dni. Zbioru dokonują one w godzinach popołudniowych, kiedy żywiczno-balsamiczna substancja pokrywająca pączki liściowe jest dostatecznie miękka.

fot.© Roman Dudzik

Propolis zbierany jest żuwaczkami i po uformowaniu w grudki, przenoszony jest do ula w postaci obnóży w koszyczkach umieszczonych na trzeciej parze odnóży, służących także do transportu pyłku kwiatowego. W trakcie formowania odnóży pszczoły zwilżają żywiczno-balsamiczną substancję niewielką ilością wydzieliny pochodzącej z głowowych gruczołów ślinowych i gruczołów żuwaczkowych.

Po przybyciu do ula przyniesionym ładunkiem zajmują się robotnice i porcjami przenoszą go, mieszając w zależności od potrzeby z odpowiednią ilością wosku pszczelego i ziarnami pyłku, do odpowiednich miejsc ula, gdzie jest zagospodarowywany.

Propolis służy pszczołom przede wszystkim do wypełniania w ulu wszelkich otworów i szczelin mniejszych niż 5 mm. Wykorzystywany jest także do zwężania otworu wlotowego w okresie chłodów. Poza tym pszczoły za pomocą propolisu przymocowują plastry do beleczek ramek oraz pokrywają cienką warstwą całe wnętrze ula oraz wnętrze komórek plastra, przeznaczonych do czerwienia.

Tym samym spełnia on zarazem rolę wzmacniającą konstrukcję ula oraz zapewniającą odpowiednie warunki higieniczne zabezpieczające przed rozwojem chorobotwórczych bakterii i grzybów. Poza tym podobną rolę higienizacyjną spełnia on w przypadku przedostania się do ula obcych owadów lub małych gryzoni. Ich ciała po zażądleniu pokrywane są cienką warstwą propolisu, co zapobiega rozwojowi procesów gnilnych.

Charakterystyka fizykochemiczna

Surowy propolis jest zwartą, bezpostaciową masą. Po przełamaniu ma strukturę niejednorodną. W handlu spotyka się różne formy tego produktu: kule, brykiety, kawałki o różnej wielkości lub drobny proszek. Konsystencja surowca zależy w dużym stopniu od temperatury topnienia.

Propolis w temperaturze niższej od 15°C odznacza się twardą konsystencją i po przełamaniu lub przekrojeniu lekko się kruszy. W temp. 21°C zaczyna mięknąć, a w temp. 30-35°C staje się miękki i podatny do obróbki (wykorzystują to pszczoły w ulu).

Ryc. 1. Otrzymywanie zagęszczonego ekstraktu etanolowego z propolisu (EEP) z surowego propolisu.

Temperatura topnienia, w zależności od składu chemicznego, mieści się w granicach 60-75°C. Całkowite upłynnienie surowca zachodzi w temp. 80-105°C. Stosunkowo szeroki zakres temperatur, w których następuje zmiana konsystencji propolisu, zależy między innymi od roślin, regionu geograficznego, pory roku, rasy pszczół, zawartości wosku pszczelego i dodatków mechanicznych.

Barwa surowego propolisu zależy od jego pochodzenia i od proporcji poszczególnych składników. Może on mieć zabarwienie żółtozielone, zielone, szarozielone, zielonobrązowe, żółtobrązowe, ciemnopomarańczowe, ceglastoczerwone, ciemnobrązowe i niekiedy czarne. Masa propolisu może mieć różne odcienie i barwne wtręty. W miarę przechowywania propolis ciemnieje.

Skład chemiczny

Rozpatrując skład chemiczny propolisu należy wziąć pod uwagę surowy propolis, stanowiący produkt handlowy oraz zagęszczony ekstrakt etanolowy z propolisu (EEP), będący produktem farmaceutycznym.

Surowy propolis

Na podstawie wielu publikacji można ustalić skład chemiczny propolisu (tab. 1.). Zawiera on w przybliżeniu 50% żywic, 10% olejków eterycznych, 22% wosku pszczelego, 8% pyłku kwiatowego i 10% domieszek mechanicznych.

Niektórzy autorzy wśród frakcji biologicznie aktywnych surowego propolisu, tj. żywic i olejków eterycznych, stanowiących łącznie około 60% substancji zawartych w tym surowcu, wyróżniają jeszcze balsamy w średniej ilości 12%, garbniki – 7%, wosk roślinny – 8% oraz bliżej nieokreślone substancje organiczne w ilości 8%.

Należy przy tym dodać, że balsamy są roztworami żywic w olejkach eterycznych, garbniki są związkami fenolowymi powiązanymi z żywicami, a wosk roślinny całkowicie różni się pod względem chemicznym od wosku pszczelego.

Ekstrakt etanolowy z propolisu

Obecnie surowy propolis używany jest bardzo rzadko w praktyce (niekiedy do sporządzania maści we własnym zakresie). Dla celów leczniczych, dietetycznych i kosmetycznych używa się zagęszczonego ekstraktu z propolisu (EEP). Otrzymuje się go na drodze ekstrakcji surowego propolisu za pomocą 70% alkoholu etylowego (ryc. 1).

Metoda ekstrakcji została opracowana w kilku ośrodkach krajowych w latach 1978-2000. Za optymalne uznano ekstrakcję surowego propolisu w stosunku 1:10 za pomocą 70% etanolu przez 5 dni w temp. 25-30°C. W tych warunkach zawartość substancji biologicznie aktywnych w ekstrakcie kształtuje się w granicach 64,3-68,5%.

Po odparowaniu etanolu w aparaturze próżniowej w temp. ok. 40°C i standaryzacji mikrobiologicznej, EEP staje się produktem wykorzystywanym do wytwarzania preparatów farmaceutycznych, weterynaryjnych, żywnościowych (suplementy diety) i kosmetycznych.

Powyższą procedurę stosuje się w odniesieniu do surowego propolisu krajowego i pochodzącego z innych rejonów świata. O jego przydatności decyduje aktywność mikrobiologiczna produktu. Natomiast EEP otrzymany z innych krajów i rejonów świata będzie różnił się składem chemicznym.

Obszerne dane na ten temat można znaleźć w publikacji Kędzi (2006). W celu zorientowania się, jakie grupy substancji wchodzą w skład EEP, przeanalizujemy to na przykładzie propolisu krajowego.

Inne ekstrakty z propolisu

W kosmetyce coraz częściej stosuje się wodne, glicerynowe i olejowe ekstrakty z propolisu lub ekstrakty uzyskane za pomocą mieszaniny ekstrahentów, np. wodno-etanolowo-glicerynowe. Niekiedy do sporządzania kosmetyków stosuje się ekstrakty liofilizowane.

W kolejnym numerze „Pasieki” zostaną opisane właściwości biologiczne propolisu.

prof. dr hab. Bogdan Kędzia
mgr Elżbieta Hołderna-Kędzia
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"