Rośliny dziko rosnące wartościowe dla pszczół

W artykule przedstawiono kolejne gatunki roślin jednorocznych oraz wieloletnich wartościowych dla pszczół, tym razem występujących w ich naturalnych środowiskach, takich jak łąki, lasy, zarośla czy torfowiska. Niektóre z nich można z powodzeniem nasadzać w przypasiecznych ogrodach.

Dzięgiel leśny (Angelica sylvestris L.)

Występuje w zbiorowiskach łąkowych, wilgotnych lasach i zaroślach oraz na torfowiskach niskich. Jest silnie aromatyczną rośliną dwuletnią lub byliną dorastającą do 1,5 m wysokości. Jego część podziemną stanowi długi, palowy korzeń o intensywnym zapachu, który wiosną zawiera żółty sok.

Łodyga jest wzniesiona, w górnej części rozgałęziona i owłosiona, delikatnie żeberkowana i pusta w środku. Duże (nawet do 60 cm długości), podwójnie lub potrójnie pierzaste liście o rozdętych pochwach liściowych (nasadowe części liścia) osadzone są na łodydze skrętolegle.

Dzięgiel leśny.
fot.© Barbara Łotocka

Dzięgiel zazwyczaj kwitnie tylko raz w życiu wytwarzając drobne białe kwiaty zebrane w baldachy. Kwitnienie przypada na VII-IX. Po zapyleniu i zapłodnieniu, z kwiatów powstają owoce typu rozłupni, które łatwo osypują się dając samosiewki.

Jest to niewątpliwą zaletą, ale w przypadku gdy chcemy pozyskać materiał siewny (są nim wspomniane owoce) trzeba pilnować terminu ich zbioru.

Roślina wykorzystywana jest w fitoterapii (m.in. jako środek żołądkowy, wiatropędny i uspokajający), do aromatyzowania napojów alkoholowych (np. ginu i likierów) oraz w celach kulinarnych (można zjadać jej młode łodygi i pączki).

Gorczyca polna = ognicha (Sinapis arvensis L.)

Jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych chwastów segetalnych (rosnących na polach) na całym świecie. Najczęściej występuje na żyznych glebach, w ciepłych, nizinnych rejonach. Jest to jednoroczna roślina o bardzo szybkim tempie wzrostu, dorastająca do 60 cm wysokości.

Posiada długi, wrzecionowaty korzeń, który może przerosnąć poza warstwę orną gleby. Łodyga ognichy jest wzniesiona, owłosiona do kwiatostanu, wyżej naga. W dolnej części łodygi osadzone są lirowate liście na ogonkach, w górnej – siedzące, podługowate, brzegiem ząbkowane.

Gorczyca polna.
fot.© www.BioLib.de

Złocistożółte kwiaty przypominające rzepak (obie rośliny należą do tej samej rodziny botanicznej), zebrane są w groniasty kwiatostan. Kwitnienie trwa od V do VIII. Owocem jest łuszczyna z długim dzióbkiem zawierająca kuliste, czarne nasiona, które silnie śluzowacieją po zwilżeniu.

Roślina wydaje bardzo dużo nasion, które długo (nawet przez kilka lat) zachowują zdolność kiełkowania. Nasiona gorczycy polnej (w przeciwieństwie do nasion gorczycy białej, z których uzyskuje się musztardę) są niejadalne i działają przeczyszczająco.

Gorczyca polna jest rośliną leczniczą, oleistą (z jej nasion otrzymuje się olej techniczny) oraz jadalną (można degustować młode liście, kwiaty i bardzo młode owoce).

Łopian (Arctium L.)

W Polsce najczęściej można spotkać łopian większy (Arctium lappa) nazywany także głowaczem, łopian pajęczynowaty (Arctium tomentosum) i łopian mniejszy (Arctium minus). Rośliny rosną w miejscach ruderalnych, w zaroślach oraz na nieużytkach.

Cykl życiowy łopianów trwa dwa lata – w pierwszym roku wegetacji wytwarzają gruby korzeń i rozetę liści, zaś w roku kolejnym – wzniesioną łodygę osiągającą 1-2 m wysokości. Na łodydze rozmieszczone są sercowate lub jajowate liście z wierzchu zielone, zaś od spodu pokryte szarym (łopian większy i mniejszy) lub białym (łopian pajęczynowaty) kutnerem, który tworzą liczne włoski mechaniczne.

Do ich wyglądu prawdopodobnie nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa roślin wywodząca się od greckiego słowa árktos = niedźwiedź. Kwiaty łopianu zebrane są w kuliste, koszyczkowate kwiatostany popularnie nazywane rzepami, które na szczycie łodygi formują baldachogrona.

Łopian pajęczynowaty.
fot.© Ernest Stawiarz

Koszyczki osiągają średnicę 2-3,5 cm i są utworzone wyłącznie z kwiatów rurkowatych w kolorze purpurowym lub liliowopurpurowym. Kwitnienie trwa od VII do IX. Dolna strona koszyczków pokryta jest przez haczykowato zgięte listki okrywy, które łatwo przyczepiają się do sierści zwierząt, piór ptaków i ubrań ludzi, dzięki czemu przenoszone są często na znaczne odległości.

Pędy i korzenie roślin zawierają cenne substancje lecznicze. O randze łopianu większego świadczy fakt, iż już w czasach Karola Wielkiego znalazł się w wykazie roślin, które należało uprawiać w ogrodzie władcy.

W medycynie ludowej łopiany wykorzystywane były m.in. jako lek napotny i środek do pielęgnacji włosów (sprzyja on ich wzrostowi), jak również w chorobach skóry. W dawnej Anglii popularne było piwo z dodatkiem korzeni łopianu i mniszka.

Młode części roślin są jadalne, najsmaczniejsze ponoć są korzenie.

Mikołajek płaskolistny (Eryngium planum L.)

Jest rośliną wieloletnią o długim, palowym korzeniu i wzniesionej, górą rozgałęzionej łodydze (osiągającej 30-100 cm wysokości) pokrytej przez sztywne i kolczaste liście. Na wszystkich częściach nadziemnych, a zwłaszcza na kwiatostanach, występuje nalot woskowy nadający im niebieskawe zabarwienie.

Kwiaty zebrane są w główkowate baldaszki, a te z kolei tworzą baldachy. Pod każdym baldaszkiem wyrastają kolczaste liście przykwiatowe. Kwitnienie ma miejsce w VII-IX. Owocem są rozłupnie rozpadające się na dwie rozłupki.

Mikołajek płaskolistny.
fot.© Teresa Kobiałka

Mikołajek rośnie w miejscach słonecznych, np. na miedzach, ugorach, słonecznych zboczach. Jest rośliną wybitnie sucholubną, stąd też nadaje się do zagospodarowywania suchych nieużytków. Najłatwiej rozmnożyć go z nasion wysiewanych jesienią lub wczesną wiosną.

Pozostawione owoce łatwo dają także somosiewy. Łacińska nazwa rodzajowa mikołajka pochodzi od greckiego słowa ereúgomai = odbija mi się, bekam, co wskazuje na stosowanie rośliny jako środka przeciw wzdęciom.

Mniszek lekarski (Taraxacum officinale Weber ex F.H.Wigg.)

Łacińska nazwa rodzajowa mniszka prawdopodobnie wywodzi się od arabskiego słowa tharakchakon, co tłumaczy się jako roślina o gorzkim smaku (mniszek zawiera gorzką taraksacynę) lub łacińskiego teraxis=choroba oczu, gdyż w przeszłości używano jej do leczenia chorób oczu.

Polska nazwa rośliny ma związek z mnichami i wywodzi się od XVI-wiecznego „caput monachi”. Staropolskie określenie rośliny to fyffa, zaś popularne nazwy to męska stałość, mlecz lub dmuchawiec.

Mniszek pospolity.
fot.© Aneta Sulborska

Mniszek jest bardzo dobrym wczesnowiosennym pożytkiem i pszczoły chętnie go oblatują. Warunkiem dobrego nektarowania rośliny jest ciepła pogoda – wówczas przybytek ula na wadze może wynosić 3-4 kg dziennie. Przy mniej korzystnych warunkach pogodowych pszczoły zbierają więcej pyłku i stosunkowo niewiele nektaru.

Jeden kwiatostan produkuje 0,2-0,4 mg cukru w nektarze. Wydajność miodowa nie jest zbyt wysoka, gdyż wynosi około 20-45 kg/ha, ale o wiele cenniejszym pożytkiem jest pyłek (tak ważny w okresie wiosennym), z którego robotnice formują pomarańczowe obnóża.

Wydajność pyłkowa może osiągać do 300 kg/ha.

Rutewka orlikolistna (Thalictrum aquilegifolium L.)

Spotykana jest w wilgotnych zaroślach, na zrębach leśnych i brzegach lasów, a także łąkach śródleśnych. Jest rośliną wieloletnią dorastającą do 1,2 m wysokości. Jej liście są 2-3-krotnie pierzaste z okrągławymi listkami. Różowawe, lila lub rzadziej białe kwiaty zebrane są w wiechowaty kwiatostan.

Kwiaty mają nietypową budowę, gdyż nie posiadają płatków korony, a rolę powabni pełnią liczne pręciki, których może być około 50. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od słowa thalía = zbytek, obfitość oraz íkteros = żółty i być może związana jest z liczbą pręcików.

Rutewka orlikolistna.
fot.© Aneta Sulborska

Kwitnienie ma miejsce w V-VII. Roślina ma właściwości trujące oraz wykorzystywana jest w celach dekoracyjnych.

Świerzbnica polna (Knautia arvensis (L.) J. M. Coult.)

Można ją spotkać na skrajach lasów, w zaroślach, na przydrożach oraz średnio wilgotnych i suchych łąkach. Jest byliną o podziemnym kłączu i rozgałęzionej, szorstko owłosionej łodydze o wysokości 30-80 cm. Posiada matowe, szarozielone liście – w dolnej części łodygi liczne, najczęściej niepodzielone, zaś w górnej części jest ich niewiele i są pierzastodzielne.

Kwiatostanem jest główka o średnicy 2-4 cm utworzona z kwiatów obupłciowych lub tylko żeńskich. Kwiaty mają barwę różową, liliową lub rzadziej białą. Kwitnienie przypada na V-IX. Owocem jest owłosiony orzeszek.

Świerzbnica polna.
fot.© Aneta Sulborska

Wiązówka błotna (Filipendula ulmaria (L.) Maxim.)

Nazywana jest czasem kropidłem. Występuje na mokrych i wilgotnych łąkach, nad brzegami wód, w ziołoroślach i olszynach. Jest byliną osiągającą 50-200 cm wysokości. Posiada grube kłącze, z którego wyrastają liczne cienkie korzenie wykorzystywane w krajach byłego ZSRR jako lek przeciw wściekliźnie.

Z wyglądem części podziemnej prawdopodobnie związana jest łacińska nazwa rodzajowa rośliny składająca się ze słowa filum=nitka, nić i péndulus=zwisający, wiszący. Wiązówka wytwarza sztywne i wzniesione łodygi, w górze najczęściej rozgałęzione i gęsto ulistnione.

Wiązówka błotna.
fot.© Aneta Sulborska

Pierzaste, ciemnozielone, nierówno podzielone liście często od spodu pokryte są białym kutnerem. U podstawy ogonków liściowych wyrastają duże, sercowate przylistki. W VI-VIII na roślinach pojawiają się drobne (6-8 mm), przyjemnie pachnące, kremowobiałe kwiaty zebrane w balachogrona.

Charakterystyczną cechą kwiatów są pręciki niemal dwukrotnie dłuższe od płatków korony. Po przekwitnięciu powstają śrubowato skręcone niełupki. Wiązówka jest rośliną dekoracyjną i leczniczą stosowną m.in. jako środek przeciwgorączkowy, moczopędny, przeciwreumatyczny i napotny.

W Skandynawii jej kwiaty wykorzystywane są do aromatyzowania wina, piwa i miodu, zaś w Islandii z ziela wyrabia się czarną farbę. W niektórych krajach młode łodygi i liście użytkowane są jako warzywo.

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"