Rośliny, które mogą wzbogacić bazę pożytkową w okresie późnoletnim i wczesnojesiennym

Późne lato i wczesna jesień to okres, gdy pszczoły przygotowują się do zimowli. Każdy pszczelarz wie, że tylko rodziny silne, zdrowe i z dostatecznym zapasem pokarmu będą w stanie przetrwać ten trudny czas. U schyłku lata i na początku jesieni wiele roślin kończy wegetację lub przechodzi w stan spoczynku zimowego (rośliny drzewiaste i krzewiaste), zatem nie dziwi fakt, że częściej znajdziemy na nich owoce aniżeli kwiaty.

Dynia olbrzymia.
fot.© Aneta Sulborska

Niemniej o tej porze roku mogą wystąpić także obfite pożytki (np. nawłoć, wrzos, rośliny jednoroczne z późnego siewu), lecz ich wykorzystanie przez pszczoły wymaga od pszczelarza pewnej wiedzy i umiejętności. Częściej jednak pożytek jest niewielki i zużywany głównie na bieżące potrzeby rodzin pszczelich.

O wielu roślinach mogących stanowić źródło pyłku i/lub nektaru w okresie późnego lata i wczesnej jesieni wspominałam w poprzednich artykułach, dziś chciałabym przybliżyć sylwetki kilku kolejnych gatunków.

ROŚLINY UPRAWNE

Dynia olbrzymia – Cucurbita maxima Duch.
Rodzina: Cucurbitaceae – dyniowate

Jest jednoroczną rośliną pochodzącą z Ameryki Południowej, gdzie była uprawiana już w czasach prekolumbijskich. Wykształca długą (do 5 m), płożącą się lub wspinającą (dzięki wąsom czepnym) łodygę, z której wyrastają 5-7 klapowane liście z zaokrąglonymi zatokami.

Pierwsze kwiaty pojawiają się w VII, a ostatnie można obserwować jeszcze w X. Kwitnienie trwa około 10-11 tygodni. Kwiaty dyni olbrzymiej cechują się dużą (do 10 cm szerokości), złocistożółtą koroną w kształcie lejka. Na tej samej roślinie wyrastają osobno kwiaty męskie i żeńskie, przy czym męskich jest więcej oraz rozpoczynają kwitnienie o 2-3 dni wcześniej w porównaniu z kwiatami słupkowymi.

Kwiaty męskie tworzą pęczki w kątach liści, zaś kwiaty żeńskie osadzone są pojedynczo. W kwiatach męskich znajduje się pięć zrośniętych pręcików oraz pierścieniowaty nektarnik, zaś kwiaty żeńskie zbudowane są ze słupka, którego zalążnię otacza od góry nektarnik o kształcie kołnierza.

Z zapylonych kwiatów żeńskich powstają duże, ważące nawet do 100 kg, żółtawopomarańczowe owoce. Do ich wielkości nawiązuje łacińska (łac. máximus = bardzo wielki, największy) i polska nazwa gatunkowa. Również łacińska nazwa rodzajowa dyni związana jest z owocami i można ją przetłumaczyć jako okrągły ogórek, gdyż składa się ze słów cúcumis = ogórek i orbis = krąg, koło.

Owoce wykorzystywane są na przetwory (marynaty, marmolady) oraz jako pasza dla zwierząt. Nasiona stanowią popularną, a przy tym zdrową przekąskę, wykazują także działanie lecznicze (m.in. na robaki, a zwłaszcza na tasiemce).

Faszerowane kwiaty dyni mogą stanowić oryginalną przekąskę, popularną głównie w krajach śródziemnomorskich.

Kwiaty dyni przyciągają pszczoły (i inne owady zapylające) kolorem i wielkością korony (która stanowi doskonałe miejsce do zatrzymania się owadów) oraz produkcją dużych ilości nektaru (gatunek zaliczany jest do najbardziej nektarodajnych roślin warzywnych), pozwalających wypełnić wole kilku zbieraczkom.

Nektarowanie rozpoczyna się po otwarciu kwiatów, które odbywa się wcześnie rano (5:50-6:00), a kończy przed ich zamknięciem około 14:00. Kwiaty żyją krótko – 7-10 h. Najintensywniejszy oblot pszczół obserwuje się między 8:00 a 12:30.

Kwiaty żeńskie wydzielają znacznie więcej nektaru (~ 104 mg) w porównaniu z kwiatami męskimi (~ 52 mg). Nektar zawiera 25-35% cukrów, wśród których dominuje sacharoza (~ 85%). Jeden kwiat żeński wydziela średnio 25,4-39,3 mg cukrów, jeden kwiat męski 13,4-18,3 mg.

Wydajność miodowa gatunku w warunkach Polski wynosi 30-50 kg/ha, w cieplejszych krajach może sięgać do 100 kg/ha. W niektórych rejonach świata (zwłaszcza tam, gdzie są plantacje dyni) można uzyskać miód odmianowy. Cechuje się on złocistożółtym lub brązowożółtym kolorem i słabo wyczuwalnym posmakiem oleju z nasion rośliny.

Miód dyniowy zaliczany jest do smacznych, wolno krystalizuje, a konsystencja krupca jest miękka. W warunkach Polski robotnice bardzo chętnie zbierają nektar z kwiatów dyni, natomiast pyłkiem są średnio zainteresowane z powodu dużego rozmiaru ziaren i trudnością z formowaniem z nich obnóży.

Niemniej np. w Australii i na Węgrzech dosyć często obserwuje się zbiór pyłku przez pszczoły, który przynoszony jest do uli w postaci żółtych obnóży.

Dynia najlepiej udaje się na żyznych, próchnicznych i wilgotnych glebach z dostateczną ilością wapnia. Preferuje ciepłe i słoneczne stanowiska. Rozmnaża się z nasion wysiewanych po 15 V.

Ślazowiec pensylwański.
fot.© Aneta Sulborska

Ślazowiec pensylwański (= malwa wirgińska, sida) – Sida hermaphrodita (L.) Rusby
Rodzina: Malvaceae – ślazowate

Jest okazałą byliną osiągającą do 4 m wysokości. W stanie dzikim rośnie w Ameryce Północnej, w Polsce zaś uprawiana jest głównie jako roślina energetyczna oraz do rekultywacji zdegradowanych gleb, przy czym jej uprawa jest mało rozpowszechniona.

Ślazowiec wykształca karpę, z której wyrasta około 20 pędów, dzięki czemu cała roślina przybiera krzaczasty pokrój. Łodygi są okrągłe i gładkie z różnokształtnymi, dłoniasto-klapowanymi liśćmi wyrastającymi na ogonkach. Białe, przyjemnie pachnące kwiaty zebrane w podbaldachy pojawiają się w VII i kwitną do IX.

Zawierają liczne, zrośnięte nitkami pręciki i jeden słupek, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa rośliny wywodząca się od słowa hermaphrodíticus = obupłciowy, dwupłciowy. Nazwa ta związana jest także z Hermafrodytą z mitologii greckiej – ukochanym nimfy Salmakis, która uprosiła bogów, aby złączyli ją z młodzieńcem w jedną istotę.

Owocem ślazowca jest rozłupnia rozpadająca się na drobne, szare rozłupki. Roślina znalazła zastosowanie w lecznictwie z uwagi na obecność w jej organach rutyny, która m.in. uszczelnia naczynia krwionośne. Natomiast w krajach o cieplejszym klimacie uprawiana jest jako roślina włóknista (zastępuje jutę) lub pastewna.

Pszczoły odwiedzają kwiaty ślazowca od godzin rannych do wieczora. Jeden kwiat żyje 3-4 dni, wydzielając w tym czasie 1,8-3,6 mg cukrów, których koncentracja w nektarze waha się od 25 do 70%. Wydajność miodową oceniono na 110-280 kg/ha.

Z pyłku robotnice formują żółtawokremowe obnóża.

Ślazowiec nie ma specjalnych wymagań klimatyczno-glebowych, jednak najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych i piaszczysto-gliniastych podłożach. Niemniej udaje się na wszystkich typach gleb, nawet piaszczystych – pod warunkiem ich dostatecznego uwodnienia.

Rozmnaża się z nasion wysiewanych wprost do gruntu lub pod osłony w II. Przy tym ostatnim sposobie, rozsadę należy wysadzić na miejsce stałe w V w rozstawie 70 × 50 cm. Można także stosować rozmnażanie wegetatywne: przez sadzonki z odcinków korzeni, podział podziemnej części na pojedyncze korzenie lub sadzonki zielne.

Roślina może pozostawać na jednym miejscu 15-20 lat.

Rudbekia owłosiona.
fot.© Aneta Sulborska

ROŚLINY OZDOBNE

Rudbekia owłosiona (= rotacznica owłosiona) – Rudbeckia hirta L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Należy do jednorocznych roślin ozdobnych. Jej ojczyzną są wschodnie stany USA, do Europy zaś została sprowadzona w XIX w. w celach ozdobnych. Roślina wykształca liczne, w górze rozgałęzione łodygi osiągające 30-120 cm wysokości.

Liście są podługowato-jajowate o długości do 10 cm, dolne ogonkowe, górne siedzące. Cała część nadziemna rośliny jest silnie owłosiona, do czego nawiązuje polska nazwa gatunkowa. Kwiaty tworzą koszyczki o średnicy około 10 cm, wyrastające pojedynczo na długich szypułkach.

Kwiaty języczkowate umieszczone na obwodzie kwiatostanu cechują się szerokolancetowatym kształtem, są żółte lub żółto-brązowe (u odmian także purpurowe lub prawie czarne). Kwiaty rurkowate wypełniające wnętrze koszyczka tworzą wypukłą tarczę i mają purpurowobrunatny kolor, dlatego w Ameryce roślinę nazwano „czarnooką Susan” (ang. black-eyed Susan).

Rośliny charakteryzują się długim okresem kwitnienia, od VIII do jesieni. Po przekwitnięciu, powstają owoce typu niełupki.

Pożytku w postaci nektaru i pyłku dostarczają pszczołom tylko kwiaty rurkowate. Są one chętnie oblatywane praktycznie przez cały dzień. Z pyłku robotnice tworzą żółte obnóża. Brak jest szczegółowych danych dotyczących wartości pożytkowej rośliny w warunkach Polski, natomiast w USA czasami uzyskuje się nawet miód towarowy, który ma żółtobursztynową barwę i intensywny, ale nie wszystkim odpowiadający smak.

Rudbekia dobrze rośnie na żyznych, przepuszczalnych i dostatecznie wilgotnych glebach, choć daje sobie także radę na słabszych podłożach. Dobrze znosi suszę, natomiast przy chłodnej i deszczowej pogodzie gorzej kwitnie. Lubi stanowiska słoneczne.

Rozmnaża się przez nasiona wysiewane wprost do gruntu (w rozstawie 30 × 35 cm) lub na rozsadnik. Rośliny dają też samosiewy.

Dzielżan ogrodowy (= helenka) – Helenium x hybridum hort.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Pod nazwą dzielżan ogrodowy kryją się wszystkie odmiany mieszańcowe (powstałe w wyniku krzyżowania), z których większość wywodzi się od dzielżanu jesiennego. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny – Helenium – być może odnosi się do trojańskiej pięknej Heleny.

Dzielżan jest okazałą byliną o wzniesionym pokroju osiągającą 70-180 cm wysokości. Wykształca koszyczkowate kwiatostany o średnicy 3-5 cm, utworzone z brzeżnych kwiatów języczkowatych oraz środkowych rurkowatych. Powcinane na brzegach kwiaty języczkowate – w zależności od odmiany – mogą mieć barwę w różnych odcieniach żółci, pomarańczu, czerwieni, bordo i brązu.

Kwiaty rurkowate są żółte, brązowe lub czerwonobrązowe. Kwitnienie jest rozciągnięte w czasie – zaczyna się w VII (chcąc opóźnić kwitnienie o 2-3 tyg. należy przyciąć rośliny w V) i trwa do IX lub początków X. Usuwanie przekwitniętych kwiatostanów przedłuża okres kwitnienia.

Owocem jest niełupka. Dzielżan zaliczany jest do najcenniejszych rabatowych bylin ogrodowych, może też być wykorzystany na kwiat cięty.

Kwiaty dzielżanu są chętnie i licznie odwiedzane przez pszczoły, które zbierają nektar i pyłek. Często na jednym kwiatostanie obserwuje się 2-3 jednocześnie pracujące zbieraczki. Oblot trwa od rana do wieczora. Wydajność miodową oceniono na 450 kg/ha.

Z pyłku robotnice formują pomarańczowe lub pomarańczowożółte obnóża.

Roślina preferuje piaszczysto-gliniaste, lekko wilgotne i dość żyzne gleby. Lubi słoneczne stanowiska, ale nie toleruje suszy. Dość szybko wyczerpuje podłoże ze składników pokarmowych, dlatego zaleca się przesadzanie jej co kilka lat.

Najlepiej rozmnażać ją przez podział starszych egzemplarzy (zimą lub wiosną w III-V), można także pobierać sadzonki wierzchołkowe w IV-V lub wysiewać nasiona. Wysokie odmiany mają czasem tendencję do wylegania i będą wymagały podpory.

Dzielżan ogrodowy.
fot.© Aneta Sulborska

Aster nowoangielski (= aster amerykański) – Symphyotrichum novae-angliae (L.) G.L.Nesom Rodzina: Asteraceae – astrowate

Ojczyzną tej pięknej byliny jest Ameryka Północna, do czego nawiązuje nazwa novae-angliae oznaczająca Nową Anglię, czyli dawne pn-wsch. przyatlantyckie obszary Ameryki Północnej. W Europie aster jest uprawiany ze względu na swoje walory ozdobne.

Roślina wykształca silne, rozgałęzione kłącze, z którego wyrastają sztywne, w górze rozgałęzione łodygi o wysokości do 1,3-1,8 m. Liście są lancetowate, z sercowatą nasadą, gęsto osadzone na łodydze. Na powierzchni łodyg i liści wyrastają liczne, szare włoski tworzące kutner.

Kwiaty formują koszyczkowate kwiatostany o średnicy do 4 cm, zebrane w szczytowe, baldachogroniaste wiechy. Koszyczki zapachem przypominają nagietki (oba gatunki należą do tej samej rodziny botanicznej), a wyglądem gwiazdki, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa (łac. áster = gwiazda).

Być może dawna, polska nazwa astrów „gniazdosz” również się do tego odwołuje. Kwiaty języczkowate mają barwę różową, purpurową, niebieską lub rzadziej białą, kwiaty rurkowate są żółte. Okres kwitnienia obejmuje IX-X i trwa około 5 tygodni.

Owocem jest niełupka z puchem lotnym. Roślina nadaje się na kwiat cięty. Astry amerykańskie, z bardzo podobnymi do nich astrami wirginijskimi, określane są jako marcinki, a te od zawsze były nieodłącznym elementem wiejskich ogrodów.

Pszczoły licznie oblatują rurkowate kwiaty astra, zbierając z nich nektar i pyłek. Kwiaty tym chętniej są odwiedzane, gdyż w czasie ich kwitnienia niewiele jest innych dostępnych pożytków. Wydajność miodowa wynosi około 50-60 kg/ha. Z pyłku robotnice formują żółte obnóża.

Astry nie mają specjalnych wymagań glebowych, niemniej najlepiej rosną na żyznych, przepuszczalnych, głęboko uprawionych i umiarkowanie wilgotnych podłożach. Preferują stanowiska słoneczne. Można je rozmnażać przez podział lub sadzonkowanie w V-VI.

Po przekwitnięciu zaleca się przycinanie pędów. Zabieg ten można wykonać późną jesienią lub wczesną wiosną.

Aster nowoangielski.
fot.© Aneta Sulborska

Rdestowiec ostrokończysty (= rdest ostrokończysty) – Reynoutria japonica Houtt. Rodzina: Polygonaceae – rdestowate

Pochodzi z Japonii, gdzie m.in. jest rośliną pionierską na wulkanach. Do Europy został sprowadzony w latach 20. XIX w. w celach ozdobnych, lecz zaczął się niekontrolowanie rozrastać i został zaliczony do agresywnych, trudnych do wytępienia roślin inwazyjnych.

Występuje nad rzekami, na przydrożach, nasypach i w miejscach ruderalnych. Jest okazałą (osiąga 2-3 m wysokości), tworzącą duże kępy byliną. Pod ziemią wyrastają grube, rozgałęzione kłącza. Część nadziemną stanowi gruba, czerwonawo nabiegła łodyga.

Liście są sztywne, duże, trójkątnie jajowate z uciętą nasadą, ustawione w dwóch szeregach. Mają ostre wierzchołki, dorastają do 15 cm długości. Przylistki zrastają się w błoniasty element nazywany gatką. W VIII-IX na roślinach pojawiają się drobne, kremowe lub białozielonkawe kwiaty zebrane w długie, wyrastające z kątów liści kwiatostany.

Kwiaty są rozdzielnopłciowe: męskie z 8 pręcikami i żeńskie, zawierające tylko słupek, pięciokrotne, przy czym w kwiatostanie przeważają kwiaty męskie. Owoce to błyszczące, gładkie orzeszki, które w naszych warunkach klimatycznych nie zawiązują się.

Rdestowiec wykorzystywany był niegdyś do utrwalania wydm i nieużytków. W Chinach zaliczany jest do roślin leczniczych (pomocny w chorobach serca i naczyń krwionośnych, zapaleniach skóry, grzybicach, pozytywnie wpływa na układ odpornościowy, może zapobiegać powstawaniu i namnażaniu się komórek rakowych) i barwierskich (korzenie dostarczają żółtego barwnika).

Uznawany jest także za roślinę energetyczną oraz może być wykorzystywany do oczyszczania skażonych gleb (m.in. łatwo kumuluje metale ciężkie). Roślina znalazła również zastosowanie jako pasza. Korzenie i nasiona są jadalne.

Młode pędy mogą być spożywane jak szparagi, zaś liście i młode pędy stosowane jako substytut rabarbaru, gdyż podobnie jak on odznaczają się kwaśnym smakiem.

Pszczoły chętnie oblatują kwiaty rdestowca, praktycznie przez cały dzień z największą intensywnością między 11:00 a 17:00. Zbierają głównie nektar zawierający średnio 30-50% cukrów. Jeden kwiat wydziela 0,2-0,5 mg cukrów.

Wydajność miodowa oszacowano na około 250-270 kg/ha.

Roślina rozmnaża się bardzo szybko nawet z niewielkiego fragmentu kłącza. Rośnie bardzo szybko i równie szybko odrasta po ścięciu. Z racji statusu rośliny inwazyjnej nie zaleca się, a wręcz zabrania jej rozpowszechniania w uprawie.

ROŚLINY DZIKO ROSNĄCE

Wrzos pospolity (= wrzos zwyczajny) – Calluna vulgaris (L.) Hull Rodzina: Ericaceae – wrzosowate

Wrzos zwyczajny jest krzewinką bardzo łatwo przystosowującą się do warunków siedliskowych, dlatego nie powinno dziwić jego występowanie w różnych typach lasów (zwł. borach sosnowych), na jałowych łąkach, wydmach, a nawet torfowiskach.

Gdy tworzy większe zbiorowiska, określa się je jako wrzosowiska. Roślina żyje do 25 lat. Wykształca łukowato wzniesione pędy o długości 30-60 cm, które często pokładają się i zakorzeniają. Łodygi są gęsto pokryte małymi (1-3 mm), łuskowato-igiełkowatymi, zimozielonymi liśćmi, które są ułożone nakrzyżlegle.

System korzeniowy jest bardzo gęsty, ale płytko zakorzeniony. Roślina żyje w symbiozie z grzybami (mykoryza). Wrzos wykształca drobne kwiaty (o długości 3-4 mm) zebrane na szczytach pędów w gęste, jednostronne grona o długości do 20 cm, które po przekwitnięciu zasychają i długo utrzymują się na roślinie.

Dawniej, z ułożenia i liczebności kwiatów w kwiatostanie oraz kolejności ich zakwitania wróżono pogodę w zimie i ustalano termin przyszłych siewów. Rośliny kwitną około 4-5 tygodni w VIII-IX. Pełnia tego procesu przypada na dziewiąty miesiąc roku, dlatego też nazwano go wrześniem.

Ozdobą kwiatów jest zarówno kielich, jaki i korona. Działki kielicha są fioletoworóżowe, dłuższe od korony (4-6 mm), otoczone od dołu niewielkim kieliszkiem (dodatkowym okółkiem działek). Korona utworzona jest z 4 różowych płatków o długości 2-3 mm, które zrastają się nasadami.

Elementy generatywne kwiatu stanowi osiem pręcików o brązowych główkach i jeden słupek. Nektarnik w postaci ośmiu gruczołków usytuowany jest u podstawy słupka. Owoc to zawierająca drobne nasiona torebka otoczona przez zaschnięty okwiat.

Wrzos wykorzystywany jest w medycynie ludowej, m.in. w stanach zapalnych dróg moczowych i kamicy nerkowej. Kwiaty znalazły zastosowanie w kosmetyce jako środek odkażający i ściągający, można też z nich sporządzić namiastkę herbaty.

Dawniej roślinę wykorzystywano jako rodzaj miotły, do czego nawiązuje nazwa Calluna wywodząca się od greckiego kallýno = czyszczę, zamiatam, upiększam.

Pszczoły bardzo chętnie zbierają nektar i pyłek z kwiatów wrzosu. Średnio, na 1 m² wrzosowiska może pracować 6 pszczół. Jeden kwiat żyje około 5 dni, wydzielając w tym czasie 0,2-0,6 mg nektaru zawierającego 0,1-0,3 mg cukrów, których stężenie w nektarze wynosi 25-50%.

Najobfitsze nektarowanie obserwuje się wówczas, gdy rośliny rosną na piaszczystych glebach i słonecznych stanowiskach. Ciepłe, słoneczne dni (z temperaturą 16-25°C) i chłodne noce z obfitą poranną rosą, a także dostateczna wilgotność gleby również intensyfikują ten proces.

Natomiast długotrwała susza wpływa ujemnie na wydzielanie nektaru. Wydajność miodową określa się na 50-120 kg/ha, ale może sięgać także 200 kg/ha. Przy dobrym pożytku i korzystnych warunkach pogodowych jedna rodzina pszczela jest w stanie zebrać 10-30 kg miodu, czasem nawet do 50 kg.

Przeciętny, dzienny przybytek ula kontrolowanego na wadze wynosi 2-3 kg. Patoka wrzosowa cechuje się bursztynowoherbacianym kolorem i galaretowatą konsystencją, dlatego przy miodobraniu do odsklepiania komórek należy użyć rozluźniaczy.

Krystalizacja przebiega dosyć szybko. Krupiec jest żółtopomarańczowy lub brunatny, drobnoziarnisty. Miód wrzosowy zaliczono do najlepszych miodów nektarowych. Przy produkcji słynnego szkockiego likieru Drambuie oprócz whisky dodawany jest właśnie miód wrzosowy.

Charakteryzuje się on silnym i przyjemnym aromatem (nieco podobnym do zapachu kwiatów wrzosu), dobrym, aczkolwiek nieco gorzkawym i ostrym smakiem. Działa moczopędnie, bakteriobójczo i przeciwzapalnie. Ułatwia też procesy trawienne, przyswajanie składników pokarmowych i reguluje pracę jelit.

Pyłek wrzosowy został zaklasyfikowany do pyłku o najwyższej wartość odżywczej dla pszczół. Robotnice przynoszą go do ula w postaci średniej wielkości jasnobrązowych obnóży o masie 6 mg.

Wrzos jest rośliną światłolubną, dlatego najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych. Preferuje lekkie, jałowe gleby o kwaśnym odczynie. Korzystnie reaguje na zwiększoną wilgotność powietrza. Podczas mroźnych zim częściowo przemarza.

Rozmnaża się przez sadzonki pobierane wiosną lub jesienią, które należy wysadzić co 30 cm.

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"

Aktualności