Z artykułu dowiesz się m.in.:

• w których województwach wykryto najwięcej zafałszowań wosku i węzy w bieżącym roku;
• jakie substancje niedozwolone zawierały te produkty;
• czy przypadków zafałszowań było było więcej w porównywaniu do badań z 2021 r.

Wyniki najnowszych badań jakości wosku i węzy na krajowym rynku

O problemach z jakością wosku pszczelego i węzy oraz potencjalnych zagrożeniach wynikających z poddania pszczołom zafałszowanej węzy pisałam już w nr 5/2021, 2/2022, 3/2022, 4/2022 „Pasieki”. W niniejszym artykule prezentuję Państwu wyniki badań z laboratorium HoneyLab Teper & Waś, które wykonaliśmy w ramach projektu naukowo-badawczego „Poprawa jakości wosku pszczelego i węzy na krajowym rynku” we współpracy z organizacjami pszczelarskimi i Krajowym Ośrodkiem Wsparcia Rolnictwa. Projekt został sfinansowany w ramach mechanizmu Wspólnej Polityki Rolnej „Wsparcie rynku produktów pszczelich” realizowanego w sezonie 2021/2022 (Umowa nr 1/B/701/2021/22 z dnia 11.03.2022).

Fot. macondoso z freepik

Cel badań i uczestnicy projektu

Celem zrealizowanych badań jest poprawa jakości wosku pszczelego i węzy na krajowym rynku. Pomysł na tę inicjatywę zrodził się przede wszystkim z potrzeby dofinansowania badań wosku i węzy (nie są refundowane w zakresie Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa). W ramach projektu „Poprawa jakości wosku pszczelego” pszczelarze za pośrednictwem organizacji, do których przynależą, mogli wykonać w naszym laboratorium bezpłatnie analizy wosku lub węzy. Szczególnie istotne jest sprawdzenie jakości węzy jeszcze przed wtopieniem w ramki, aby zapobiec wielu problemom, które mogą być następstwem poddania do rodzin pszczelich zafałszowanej węzy. Nasz projekt poparło wiele organizacji pszczelarskich na czele z Polskim Związkiem Pszczelarskim.

Dzięki temu, że projekt skierowaliśmy do pszczelarzy, zwróciliśmy uwagę na ich problemy związane ze złą jakością wosku i węzy, które dotychczas nie zawsze były dostrzegane. Mamy też nadzieję, że uzyskane w naszym laboratorium wyniki pomogą w oszacowaniu skali problemu związanego z zafałszowaniami wosku pszczelego w Polsce, a w dalszej perspektywie będą wykorzystane do opracowania dokumentów normalizacyjnych dotyczących jakości wosku jako surowca wykorzystywanego do produkcji węzy, jak również do określenia wymagań dla jej jakości, o co postulują pszczelarze.

Zasięg badań

Badania monitoringowe przeprowadzone w laboratorium HoneyLab Teper & Waś w Puławach objęły pszczelarzy ze wszystkich 16 województw. Osoby biorące udział w projekcie miały wolny wybór, czy przekazać do analiz wosk, czy węzę. Zbieranie próbek od indywidualnych pszczelarzy koordynowały organizacje pszczelarskie działające na terenie poszczególnych województw – wojewódzkie i regionalne związki oraz stowarzyszenia pszczelarzy zrzeszone w Polskim Związku Pszczelarskim oraz działające niezależnie. Spośród 55 organizacji zaproszonych do projektu udział zadeklarowały 42, a ostatecznie próbki do badań otrzymaliśmy z 38. Liczba organizacji biorących udział w projekcie oraz liczba próbek pozyskanych z danego województwa została przedstawiona na Ilustr. 1. Próbki dostarczone przez Stowarzyszenie Pszczelarzy Polskich Polanka – SPPP (21) zostały uwzględnione w łącznej liczbie próbek pozyskanych z danego województwa wg adresów zamieszkania pszczelarzy należących do Stowarzyszenia. Najwięcej próbek przebadaliśmy z województwa lubelskiego (41), mazowieckiego (39) i warmińsko-mazurskiego (34). Najmniej próbek otrzymaliśmy z województwa opolskiego (5), podkarpackiego (7) i lubuskiego (8).

Ilustr. 1. Zasięg oraz wyniki badań monitoringowych.
n – liczba próbek (w nawiasie podano liczbę organizacji, biorących udział w projekcie)
P – Stowarzyszenie Pszczelarzy Polskich Polanka (SPPP) – próbki dostarczone przez SPPP (21) zostały uwzględnione w łącznej liczbie próbek, pozyskanych z danego województwa
* liczba próbek zafałszowanych wosk + węza (w nawiasie podano % próbek zafałszowanych)

Łącznie przebadaliśmy 313 próbek – 127 wosku z krajowych pasiek i 186 węzy. Informacje na temat badanej węzy dostarczone przez pszczelarzy nie są pełne, gdyż nie wszyscy pszczelarze podali „źródło” jej pochodzenia. Z przekazanych informacji wynika, że materiał badawczy pochodził z 13 różnych zakładów produkcyjnych działających na terenie naszego kraju, a dwie z Czech. Były też oznaczenia: „węza zakupiona” bez wskazania producenta. W wielu przypadkach zadeklarowano, że „węza została wykonana z powierzonego wosku w zakładzie produkcyjnym” lub „została wyprodukowana we własnym zakresie”. W większości przypadków (111) nie uzyskaliśmy jednak szczegółowych informacji o pochodzeniu węzy.

We wszystkich pozyskanych próbkach wosku i węzy wykonaliśmy analizy w kierunku zafałszowań parafiną i stearyną. W tym miejscu należy podkreślić, że na rynku dostępnych jest wiele różnorodnych produktów wykorzystywanych do „podrabiania” wosku, które są oferowane pod handlowymi nazwami „parafina” i „stearyna”, a ich skład chemiczny i właściwości mogą się różnić. W badaniach wykorzystaliśmy technikę spektroskopii w podczerwieni FTIR-ATR (z ang. Attenuated Total Reflectance Fourier Transform Infrared Spectroscopy – fourierowska spektroskopia osłabionego całkowitego odbicia w podczerwieni). O wysokiej skuteczności metody FTIR-ATR w wykrywaniu zafałszowań wosku pszczelego pisałam już w poprzednich artykułach („Pasieka” nr 5/2021, 2/2022 i 4/2022).

W badanych próbkach uwzględniliśmy także inne niedozwolone „dodatki” – łój bydlęcy i wosk palmowy (carnauba).

Wyniki badań monitoringowych

W żadnej z przebadanych próbek wosku i węzy nie stwierdzono stearyny i substancji obcych, które zawierają w składzie kwas stearynowy. Próbki pozyskane z czterech województw: pomorskiego (15), zachodniopomorskiego (12), lubuskiego (8) oraz opolskiego (5) nie zawierały także parafiny i innych substancji obcych, które mają w składzie węglowodory (Ilustr. 1). Parafinę zidentyfikowano w 35 próbkach, co stanowiło 11,2% wszystkich przebadanych (wosk i węza łącznie). Dodatek parafiny stwierdzono w 10 próbkach wosku (7,9% przebadanych próbek wosku) i w 25 próbkach węzy (13,4% przebadanych) – Tab. 1.

*wszystkie próbki zafałszowane zawierały parafinę (z wyjątkiem dwóch próbek wosku, w przypadku których nie zidentyfikowano pochodzenia obcej substancji dodanej do wosku).

Próbki wosku zafałszowanego pochodziły z sześciu województw (Ilustr. 1, Tab. 2):

• lubelskiego (3), próbki zostały przekazane przez dwie organizacje;
• podlaskiego (3), wszystkie próbki pochodziły z tej samej organizacji;
• dolnośląskiego (1);
• małopolskiego (1);
• śląskiego (1);
• warmińsko-mazurskiego (1).

W 8 próbkach wosku stwierdzono zafałszowanie parafiną lub innymi substancjami, zawierającymi węglowodory obcego pochodzenia (Tab. 2). W 3 próbkach wosku dodatek parafiny wynosił do 5%. W 2 próbkach zawartość parafiny była wyższa od 5%, ale nie przekraczała 10%. W 3 próbkach zafałszowanie parafiną było wyższe niż 10%. Najwięcej parafiny stwierdzono w próbkach wosku pozyskanego z województw małopolskiego (10,2%), podlaskiego (15,7%) i lubelskiego (19,1%). W dwóch próbkach wosku, z województw warmińsko-mazurskiego i lubelskiego, nie udało się zidentyfikować pochodzenia substancji obcej dodanej do wosku. W próbkach tych wykluczono, oprócz parafiny i stearyny, także zafałszowanie łojem bydlęcym, jednak stwierdzono w nich obecność obcej substancji, dotychczas niezidentyfikowanej. W próbce pozyskanej z województwa warmińsko-mazurskiego wskazano na zafałszowanie najprawdopodobniej woskiem palmowym.

n – liczba próbek wosku pozyskanych z danego województwa
* 3% – granica wykrywalności
**5% – granica oznaczalności
*** dla próbek w najwyższym stopniu zafałszowanych (w nawiasach podano zawartości parafiny w %)
**** zafałszowanie niezidentyfikowaną substancją

Próbki węzy zafałszowanej parafiną pochodziły z 12 województw (Ilustr. 1, Tab. 3):

• śląskiego (5), próbki zostały przekazane przez dwie organizacje;
• lubelskiego, warmińsko-mazurskiego, dolnośląskiego, mazowieckiego, świętokrzyskiego, łódzkiego (po dwie próbki z każdego województwa, przekazane przez dwie różne organizacje);
• małopolskiego, wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego (po dwie próbki z każdego województwa, z tej samej organizacji działającej na terenie danego województwa);
• podlaskiego i podkarpackiego (po jednej próbce z województwa).

n – liczba próbek węzy pozyskanych z danego województwa
* 3% – granica wykrywalności
**5% – granica oznaczalności
*** dla próbek w najwyższym stopniu zafałszowanych w nawiasach podano zawartości parafiny w %

Podobnie jak w przypadku wosku, stopień zafałszowania parafiną próbek węzy był różny – w 13 wynosił do 5%, a w 9 zawartość parafiny była wyższa od 5%, ale nie przekraczała 10%. Najwyższe zawartości parafiny stwierdzono w węzie otrzymanej od pszczelarzy z województwa łódzkiego (11,4%), warmińsko-mazurskiego (23,8%) oraz kujawsko-pomorskiego (44,1%). W przypadku 9 próbek węzy, w których stwierdzono zafałszowanie, pszczelarze wskazali producenta (próbki pochodziły od różnych producentów) lub zadeklarowali, że była to węza zakupiona, ale bez podania nazwy producenta. Dwie próbki węzy zafałszowanej pochodziły z wosku powierzonego, zebranego od pszczelarzy należących do tego samego koła. Jedna próbka, w której stwierdzono zafałszowanie, pochodziła z „produkcji własnej”. W pozostałych 13 przypadkach, w których wykryto parafinę, pszczelarze nie udzieli informacji na temat pochodzenia węzy.

Analiza wyników badań wosku i węzy, w których stwierdzono zafałszowanie wykazała, że 48,5% z nich (3 wosku i 13 węzy) zawierało do 5% parafiny. Próbki, w których dodatek parafiny wynosił 5–10% stanowiły 33,3% (2 wosku i 9 węzy). Powyżej 10% parafiny, stwierdzono w 18,2% wszystkich zafałszowywanych próbek (3 wosku i 3 węzy) – Ilustr. 2 i Tab. 1, 2.

Ilustr. 2. Stopień zafałszowania parafiną próbek wosku i węzy.

Podsumowanie i wnioski

Badania monitoringowe, które przeprowadzono w ramach projektu, objęły pszczelarzy ze wszystkich województw. Łącznie przebadano 313 próbek (127 wosku z krajowych pasiek i 186 węzy). W żadnej nie stwierdzono stearyny i substancji obcych, które zawierają w składzie kwas stearynowy. Próbki otrzymane z czterech województw, tj. pomorskiego, zachodniopomorskiego, lubuskiego i opolskiego nie zawierały także parafiny i innych substancji obcych, które mają w składzie węglowodory. Jednak należy podkreślić, że liczba pozyskanych próbek z tych województw (łącznie 40) była stosunkowo niewielka i stanowiła 12,8% wszystkich zbadanych w ramach projektu. Najwięcej pochodziło z województw: lubelskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego.

Udział próbek z tych województw w ogólnej liczbie stanowił 36,4%. Parafinę zidentyfikowano w 35, co stanowiło 11,2% wszystkich przebadanych. Dodatek parafiny stwierdzono w 10 spośród 127 próbek wosku (7,9%) i w 25 ze 186 próbek węzy (13,4%). Wosk zafałszowany pochodził z sześciu województw (lubelskiego, podlaskiego, dolnośląskiego, małopolskiego, śląskiego i warmińsko-mazurskiego). Od pszczelarzy z tych rejonów kraju otrzymaliśmy także zafałszowane węzy – łącznie 14 (co stanowiło 56% próbek węzy, w których została stwierdzona parafina).

Pozostałe partie węzy zwierające parafinę pochodziły z województw: wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, świętokrzyskiego, mazowieckiego (po 2 z każdego województwa) i 1 z podkarpackiego. Największą liczbę próbek zafałszowanych otrzymano z województw: śląskiego (1 wosku i 5 węzy), lubelskiego (3 wosku i 2 węzy) oraz podlaskiego (3 wosku i 1 węzy). Próbki zafałszowane parafiną stanowiły odpowiednio 30; 12,2 i 23,5% pozyskanych z tych województw. Z województw warmińsko-mazurskiego, małopolskiego i dolnośląskiego otrzymano po 3 próbki z parafiną (po 1 wosku i po 2 węzy), co stanowiło 8,8; 10,7% i 13,6% próbek przebadanych z tych województw.

W pozostałych województwach, za wyjątkiem mazowieckiego, odsetek próbek pozytywnych wynosił od 10,5 (wielkopolskie) do 14,3% (podkarpackie), jednak należy zwrócić uwagę, że liczba przebadanych próbek z tych województw była różna – najmniejszy procent (5,2%) zidentyfikowano w mazowieckim, przy dość dużej ogólnej liczbie próbek zbadanych (39). Należy też zauważyć, że stopień ich zafałszowania był różny. Dodatek parafiny do 5% stwierdzono w 48,5% próbek zafałszowanych. Próbki, w których dodatek parafiny wynosił 5–10% stanowiły 33,3%. Zafałszowanie parafiną na poziomie powyżej 10% stwierdzono w 18,2% przypadków. Najwyższe zwartości parafiny oznaczone w wosku to 15,7 i 19,1%, a w węzie 23,8 i 44,1%.

Fot. hryshchyshen z freepik

Przeprowadzone w ramach projektu badania monitoringowe jakości wosku i węzy na krajowym rynku potwierdziły przypadki fałszowania tych produktów substancjami niedozwolonymi. Produktem najczęściej stosowanym do podrabiania wosku jest parafina, co potwierdzają także wcześniejsze raporty z Chorwacji i Niemiec [Svečnjak i in., 2018; Tanner i Lichtenberg-Kraag, 2019]. Niestety, rzeczywista skala zafałszowań na krajowym rynku jest nadal trudna do oszacowania, mimo że badania monitoringowe objęły wszystkie województwa. Biorąc pod uwagę ilość partii wosku i węzy, znajdujących się w obrocie, liczba próbek przebadanych w ramach projektu jest nadal kroplą w morzu potrzeb. Co roku w kraju przybywa pszczelarzy, a w konsekwencji wzrasta także popyt na wosk i węzę (a to z kolei wpływa na zwiększenie liczby producentów). Wielkość produkcji i ilość partii węzy, która trafia na nasz rynek, również z importu, nie jest znana.

Nie mamy też gwarancji co do jakości zarówno surowca użytego do produkcji, jak i samej węzy, gdyż wciąż wykonuje się niewiele badań tych produktów. Liczba pozyskanych próbek z poszczególnych województw jest różna, ale z całą pewnością można stwierdzić, że nie wszystkie partie wosku czy węzy z danego województwa zostały zbadane. Ponadto pszczelarzom biorącym udział w projekcie pozostawiono wybór rodzaju próbek. Duża część uczestników projektu zdecydowała się na sprawdzenie wosku z własnej pasieki, który stanowił 40,6% przebadanych próbek (127), natomiast węza 59,4% (186). W wielu przypadkach zadeklarowano, że „węza została wykonana z powierzonego wosku w zakładzie produkcyjnym”, co sugeruje brak zaufania do producentów lub została „wyprodukowana we własnym zakresie” – można zatem stwierdzić, że pszczelarze poddali się swego rodzaju samokontroli. Pozostała część próbek, która (jak wynika z deklaracji pszczelarzy) pochodziła z 13 różnych zakładów produkcyjnych działających na terenie naszego kraju, a dwie z Czech, również w pełni nie odzwierciedla rzeczywistej sytuacji na rynku. W badaniach wykonanych w 2021 r. [Waś, 2021] procent próbek zafałszowanych był niemalże dwukrotnie wyższy (19,2%) w porównaniu z wynikami uzyskanymi w niniejszym projekcie (11,2%).

Jednak należy zauważyć, że liczba przebadanych przez nas próbek w ubiegłym roku była zdecydowanie mniejsza – 125, a badania wykonywaliśmy nie tylko dla pszczelarzy, ale także dla producentów węzy, od których pochodziła większość próbek. Niższy odsetek próbek zafałszowanych w ramach przeprowadzonego monitoringu może także wynikać z faktu, że część pszczelarzy biorących udział w projekcie od kilku sezonów prowadzi tzw. obieg zamknięty wosku w pasiekach. W związku z tym procent próbek zafałszowanych może być niższy, gdyż ci pszczelarze nie wprowadzają do pasiek wosku „z zewnątrz”, często wątpliwej jakości. Należy jednak podkreślić, że nawet jeden potwierdzony przypadek zafałszowanej węzy to i tak za dużo, z uwagi na udowodnione naukowo niebezpieczne skutki dla pszczół. Nie wiemy, jak duże partie wosku czy węzy dana próbka reprezentuje i ilu pszczelarzy może mieć problemy w pasiekach związane z tym zafałszowaniem. Mimo że problem złej jakości wosku i węzy jest podnoszony od lat, to wciąż pozostaje nierozwiązany, gdyż nie mamy „narzędzi” w postaci aktów prawnych, które umożliwiałyby skuteczną kontrolę tych produktów i w konsekwencji egzekwowanie swoich praw przez pszczelarzy.

W związku z powyższym mamy nadzieję, że uzyskane w ramach projektu wyniki badań jakości wosku i węzy zostaną wykorzystane do opracowania dokumentów normalizacyjnych, a w konsekwencji do stworzenia skutecznego systemu kontroli jakości tych produktów na krajowym rynku. Licząc na podjęcie odpowiednich decyzji systemowych, raport z tych badań przekazaliśmy do Polskiego Związku Pszczelarskiego i innych organizacji pszczelarskich, jak również do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Parlamentarnego Zespołu ds. Wspierania Pszczelarstwa oraz członków Zespołu ds. Pszczelarstwa, powołanego w maju br. przy Ministrze Rolnictwa. Nie ulega też wątpliwości, że tego typu badania powinny być rozszerzone i kontynuowane, aby na bieżąco monitorować sytuację na rynku. Te dotychczas zrealizowane, napawają odrobiną optymizmu, gdyż nie każda partia wosku czy węzy jest podrabiana. Jednak przypadki zafałszowań nie są rzadkie, a stężenia niedozwolonych substancji (np. parafiny) w wosku i węzie są coraz wyższe.

Dziękując Państwu za udział w projekcie, deklarujemy dalsze wsparcie działań, których celem jest poprawa jakości wosku i węzy.

Dr Ewa Waś
Laboratorium HoneyLab Teper & Waś
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Literatura:

Svečnjak L., Prđun S., Baranović G., Damić M., Rogina J (2018): Alarming situation on the EU beeswax market: the prevalence of adulterated beeswax material and related safety issues. Program & Abtracts Book EurBee 8th Congress of Apidologie, Ghent, Belgium, 18-20 September 2018, 114-115.

Tanner N., Lichtenberg-Kraag B. (2019) Identification and Quantification of Single and Multi-Adulteration of Beeswax by FTIR-ATR Spectroscopy. Lipid Science and Technology, 121: 1-10.

Waś E. (2021) Jakość wosku i węzy na krajowym rynku. „Pasieka” 2/2021: 14-17.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"