Rośliny trujące a zatrucia pszczół pyłkiem

Rośliny trujące występują we wszystkich zbiorowiskach roślinnych i są ich naturalnym elementem. Pszczoły zaś zbierają pyłek z różnych roślin, także trujących, zapewniając rodzinie zróżnicowaną dietę. Zatrucia pszczół pyłkiem roślin trujących zdarzają się niezmiernie rzadko i tylko wtedy, gdy roślina trująca dominuje na danym terenie.

Występujące na naszych łąkach jaskry, rosnące przy drogach kasztanowce nie są winne zatruciom pszczół pyłkiem, lecz brak dostępu do wody.

fot. © Maria i Eugeniusz Sapiołko

Do powyższych zatruć dochodzi tylko w określonych warunkach pogodowych, na konkretnym terenie i niekoniecznie każdego roku. Pierwszym objawem zatrucia pyłkiem jest osłabienie rodziny, zmniejszenie się liczby pszczół oraz pojawienie się czerwia rozstrzelonego. Zatrute larwy giną lub przechodzą dalszy rozwój, ale wygryzające się młode pszczoły są zdeformowane.

Oprócz larw zwiniętych chorują i giną pszczoły karmicielki. Charakterystyczne jest wypełnienie przewodów pokarmowych martwych pszczół a także czerwia masami niestrawionego pyłku. Chore robotnice nie mogą latać, pełzają po ziemi, gromadzą się na źdźbłach traw znajdujących się przy wylotkach, wykazują drżenie skrzydełek, mają silnie rozdęte odwłoki. Gęsty kał wydobywający się po naciśnięciu odwłoka formuje się w grudki i wężyki.

Najczęściej do zatruć pyłkiem dochodzi w okresie wiosennym. Wtedy to w rodzinie pszczelej bardzo szybko przybywa młodych larw a karmicielki zmuszone są do intensywnej produkcji mleczka pszczelego. Spożywają one w tym czasie bardzo duże ilości pyłku.

Do trawienia pyłku potrzebna jest woda. Kiedy rodziny nie mają dostępu do wody (np. podczas długotrwałych chłodów) dochodzi do zablokowania przewodów pokarmowych karmicielek spożywanym w dużej ilości, niestrawionym pyłkiem. Stąd rozdęcie odwłoków pszczół i wydalanie gęstego kału.

Zatrucie pyłkiem wywołane brakiem dostępu do źródeł wody określane jest mianem choroby majowej, aczkolwiek może wystąpić w innym terminie niż wiosna. Sprawcą tego typu zatrucia może być pyłek każdej rośliny pyłkodajnej lub kilku roślin.

Wiele kontrowersji budzi obecność w środowisku roślin uznawanych za trujące. Rośliny te stale zawierają toksyczne związki chemiczne lub wytwarzają je w pewnych okresach rozwoju, albo w pewnych warunkach ekologicznych. Najczęstsze substancje toksyczne występujące w roślinach to: alkaloidy, glikozydy, saponiny, toksalbuminy, olejki eteryczne oraz kwasy organiczne i nieorganiczne.

Już Paracelsus, ojciec medycyny nowożytnej i filozof, twierdził, że „wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną”, a tylko dawka rozróżnia truciznę od lekarstwa. Związki trujące występujące w roślinach stosowane w odpowiednio niskich dawkach mogą mieć właściwości lecznicze. Liczba występujących w Polsce gatunków roślin wynosi wiele tysięcy, z czego ponad 350 gatunków to rośliny o właściwościach trujących dla człowieka lub zwierząt.

Prowadząc szkolenia dla pszczelarzy, w zakresie bazy pożytkowej pszczoły miodnej, bardzo często spotykałam się z problemem zbioru pyłku przez pszczołę właśnie z roślin trujących. Naprawdę ciągle jeszcze nie mamy pełnej wiedzy na temat zatruć pszczół pyłkiem roślin trujących.

Jedno jest pewne, mianowicie do zatruć pyłkiem rośliny trującej może dochodzić tylko wtedy, gdy na danym terenie roślina ta dominuje. Substancje toksyczne, także te występujące w pyłku, należą na ogół do połączeń nietrwałych i ulegają przemianom ilościowym i jakościowym.

Obecność i stężenie związków toksycznych zależy w dużej mierze od czynników genetycznych, ontogenetycznych (związanych z rozwojem osobniczym człowieka od jego powstania do naturalnej śmierci) oraz czynników środowiskowych. Do tych ostatnich należą czynniki glebowe, takie jak żyzność, odczyn gleby, zawartość wody w glebie oraz czynniki klimatyczne, obejmujące wpływ światła, temperatury, długości dnia i opadów.

Trucizny produkowane przez rośliny są ich metabolitami. Są to zbędne produkty przemiany materii, często wykorzystywane jako obrona przeciwko szkodnikom danej rośliny. Dlaczego więc rośliny produkują substancje toksyczne dla pszczół, potencjalnych zapylaczy, od których zależy przetrwanie gatunku?

Nie znamy odpowiedzi na to pytanie. Istnieje jednak kilka hipotez. Jedna z nich mówi, że źródło pożytku może być toksyczne dla danego owada, gdy nie jest on przystosowany do odwiedzania danej rośliny i jej zapylania. Inna hipoteza sugeruje, że do zatruć pszczół dochodzić może, gdy roślina nie jest rodzimym gatunkiem na danym terenie, a w ojczyźnie nie jest odwiedzana i zapylana przez pszczołę miodną.

Jeszcze inna teoria głosi, że zatrucia pszczół pokarmem pojawiają się wtedy gdy roślina jest zapylana przez pszczołę miodną, ale nie jest gatunkiem rodzimym na danym terenie i pochodzi z innych warunków klimatyczno–pogodowych.

Kwiaty knieci błotnej

Wśród roślin podejrzewanych o zatrucia pszczół pyłkiem najczęściej pojawia się kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), inaczej kasztanowiec pospolity lub biały – wysokie drzewo należące do rodziny kasztanowcowatych (Hippocastanaceae). Kasztanowiec nie jest naszą rodzimą rośliną, rośnie dziko na Półwyspie Bałkańskim.

W Polsce sadzony jako jedno z pierwszych drzew ozdobnych obcego pochodzenia, już od XVII wieku. Kwiaty kasztanowca zebrane w stożkowate kwiatostany w formie wiechy wabią nie tylko pszczołę miodną, ale także trzmiele oraz dzikie pszczołowate. Płatki korony kwiatu są białe z żółtymi plamami u nasady.

Po zapyleniu kwiatu plamy zmieniają barwę na czerwoną, wtedy też nektarniki przestają wydzielać nektar. Kasztanowiec kwitnie na początku maja przez około 2 tygodnie. Obnóża pyłkowe z kasztanowca mają barwę ceglastoczerwoną, zaś wydajność pyłkowa kasztanowca wynosi 25 kg z ha.

Czasami w nasadzeniach miejskich, w parkach, ogrodach botanicznych spotyka się kasztanowca czerwonego (A. carnea) o ładnie zabarwionych kwiatach, w różnych odcieniach barwy różowej – od jasnoróżowej do prawie czerwonej. Kwiaty tego kasztanowca są jednak trudno dostępne dla pszczół.

Bardzo rzadko, najczęściej w ogrodach botanicznych, występuje kasztanowiec drobnokwiatowy (A. parviflora), krzew kwitnący w lipcu i sierpniu. Kwiaty tego kasztanowca są wąskie, białe, długości 1–2 cm z charakterystycznymi sztywnymi, kontrastowo zabarwionymi pręcikami, co wynika z przystosowania do zapylania przez ptaki.

Wszystkie gatunki z rodzaju Aesculus zawierają toksyczne saponiny. Zawartość saponin w poszczególnych gatunkach kasztanowca jest różna, zależy także od roku i warunków klimatyczno–pogodowych. We wszystkich częściach rośliny występują związki saponinowe i glikozydy.

Kora i liście kasztanowca zawierają leukoantocyjanidy, garbniki, związki kumarynowe, kwiaty rutynę i astragelinę, nasiona escynę, gałązki alantoinę i kwas alantoinowy, pyłek zawiera eskulinę oraz saponiny. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w Kalifornii duże połacie zajmuje kasztanowiec kalifornijski (Aesculus californica), który wiosną bywa dla miejscowych pszczelarzy źródłem strat rodzin pszczelich.

To właśnie tam po raz pierwszy w latach 30–tych ubiegłego stulecia pojawiły się doniesienia o szkodliwym działaniu pyłku kasztanowca. Po doniesieniach o zatruciach pszczół w Kalifornii takie same objawy zauważono w Europie.

Charakterystyczne jest wypełnienie przewodów pokarmowych martwych pszczół a także czerwia masami pyłku o typowej dla kasztanowca ceglastoczerwonej barwie. Objawy zatrucia pyłkiem kasztanowca pojawiają się najczęściej w latach chłodnych. Zatrucie pyłkiem kasztanowca w większości przypadków wynika raczej z braku dostępu pszczół do wody niż z obecności toksyn w pyłku.

dr inż. Joanna Klepacz-Baniak
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"