Pasieka w klaserze - polskie znaczki pocztowe o tematyce pszczelarskiej
Ciągły postęp cywilizacyjny w różnych dziedzinach działalności ludzkiej, intensywny rozwój rolnictwa, przemysłu, urbanizacji, komunikacji, turystyki, oraz innych działów gospodarki i różnych rodzajów aktywności, jest udziałem wszystkich krajów na całym świecie. Wymaga to atrakcyjnych form i efektywnych metod edukacji ekologicznej społeczeństw, a głównie w zakresie upowszechniania idei ochrony przyrody i środowiska życia człowieka.
Temu celowi służy też m.in. popularyzacja wiedzy o organizmach pożytecznych, w tym także o owadach pszczołowatych jako zapylaczach wielu roślin uprawnych i dziko rosnących w przyrodzie.
Jedną z najbardziej skutecznych i komunikatywnych form tej działalności jest prezentacja pszczół i pszczelarstwa w filatelistyce. Liczba znaczków pocztowych o tej tematyce w skali światowej sięga kilkuset, a łącznie z kartami pocztowymi i innymi walorami filatelistycznymi (FDC, kasowniki, nadruki okolicznościowe) przekracza znacznie tysiąc pozycji.
Światowe katalogi filatelistyczne wymieniają wiele tego rodzaju pozycji wydanych z okazji spotkań pszczelarskich i entomologicznych, poświęconych ochronie przyrody i środowiska naturalnego, naukowych konferencji entomologicznych, sympozjów i kongresów naukowych, wystaw filatelistycznych, jubileuszy, rocznic i innych tego rodzaju wydarzeń.
Również i w naszym kraju Poczta Polska wydała 13 znaczków, nie licząc kart pocztowych i innych walorów o tej tematyce, np. z okazji Roku Dzierżonowskiego 2006, 200-rocznica urodzin J. Dzierżona, Ogólnopolskich Dni Pszczelarza, różnych konferencji naukowych, warsztatów pszczelarskich i innych. Na niektórych z kart pocztowych i widokówek widnieją np. portrety Dzierżona (ze zbiorów Muzeum im. Jana Dzierżona), czy też jego pomnik ufundowany w dowód uznania i wdzięczności wielkiemu pszczelarzowi przez społeczeństwo w 1981 w Kluczborku; inne z kolei pokazują pomnik pszczoły, odsłonięty w Kielcach z okazji XXXI Międzynarodowego Kongresu Pszczelarskiego Apimondia’87, którego gospodarzem była Warszawa.
Najstarsze znaczki polskie o tematyce związanej z pszczołami i z pszczelarstwem ukazały się ponad 50 lat temu (2-znaczkowa seria, 1956), a wydane zostały z okazji 50. rocznicy śmierci Dra Jana Dzierżona (1811-1906), (ryc. 1.). Na jednym z nich pokazany jest portret światowej sławy polskiego pszczelarza i badacza pszczół, odkrywcy m.in. zjawiska partenogenezy u pszczoły miodnej. Drugi znaczek tej serii pokazuje natomiast pszczołę miodną (Apis mellifera L.) odwiedzającą kwiatostan koniczyny na tle drewnianego ula (jest to prawdopodobnie ul skrzynkowy konstrukcji Dzierżona).
Poczta Polska wydała także liczne karty i stemple okolicznościowe, m.in. z okazji setnej rocznicy śmierci Jana Dzierżona i Roku Dzierżonowskiego 2006, a ostatnio dla uczczenia 200-lecia jego urodzin (2011 r. w Województwie Śląskim Rokiem Dzierżonowskim), upamiętniające wyniki jego badań nie tylko nad partenogenezą pszczół, lecz także nad biologią i zachowaniem się tych owadów, m.in. dotyczącymi takich zjawisk jak wzajemne powiązania pszczół i roślin, wierność pszczół oblatujących poszczególne gatunki kwitnącej roślinności, czy też nad korzyściami wynikającymi z zapylania drzew owocowych i upraw rolnych.
W ciągu całego pracowitego życia, w czasie swoich rozlicznych zajęć w pasiece i niemal codziennego obcowania z pszczołami, Dzierżon poznał nie tylko ich biologię, ale poczynił też wiele obserwacji ich zachowania się i pracy na kwiatach. Doceniał gospodarcze znaczenie pszczół jako skutecznych zapylaczy roślin, gdy już prawie półtora wieku temu w swoich licznych publikacjach pisał m.in.: „Kwiaty dostarczają pszczołom pokarmu, a pszczoły je zapylają”, „Gdy pszczoła leci z kwiatu na kwiat, zabiera nektar i równocześnie zapyla kwiaty, które dzięki temu rodzą nasiona lub owoce”, czy też: „Pszczoły dają nadto pośredni zysk, gdyż dzięki zapylaniu przyczyniają się do powstawania dorodniejszych nasion i owoców”.
W uznaniu odkryć i wyników jego badań oraz zasług dla praktycznego pszczelarstwa i apidologii, przedstawiciele i głowy wielu państw wręczyli mu liczne medale i odznaczenia, wiele towarzystw naukowych przyznało mu swoje członkostwa honorowe, a Uniwersytet w Monachium nadał mu tytuł doktora honoris causa.
Dzierżon całe swoje pracowite życie pozostał wierny wielkiej pasji i umiłowaniu pszczół oraz zasadom w wyrażonej przez siebie sentencji: „Prawda, prawda ponad wszystko. Kłam i błąd przeminą, a prawda pozostanie”. Sens tej maksymy zawiera się też w słowach: „Wahrheit, Wahrheit űber alles”, wyrytych na jego nagrobku w Łowkowicach, gdzie zmarł 26 X 1906 r.
Obecnie, gdy jest tak wiele dyskusji na temat „prawdy i wartości”, upadku zasad moralnych i narzekań na brak autorytetów, Dzierżon – jego życie i dzieło, w niektórych kręgach niestety ciągle jeszcze niedostatecznie poznane i niedoceniane, a niekiedy także świadomie lub nieświadomie przemilczane, powinny stanowić wzór do naśladowania, i to nie tylko dla pszczelarzy, naukowców i miłośników przyrody, ale i dla całego społeczeństwa, w tym zwłaszcza dla młodszej jego części – dzieci, młodzieży szkolnej i studiującej. Ważnym zagadnieniem jest symbolika związana z pszczołami.
Pszczoła pracująca na kwiatostanie koniczyny, jako symbol pracowitości i oszczędzania, widnieje np. na znaczku z serii propagującej ideę oszczędności (1961, październik – Miesiąc Oszczędności), (ryc. 2.).
W tym samym roku (1961) ukazała się 12-znaczkowa seria, której tematem są „Owady chronione”, głównie motyle i chrząszcze; chronione błonkówki pszczołowate reprezentowane są przez trzmiela, Bombus sp. (ryc. 3.). Jest to jedyny jak dotychczas znaczek polski poświęcony owadom tego rodzaju. Przedstawia on prawdopodobnie trzmiela gajowego, Bombus lucorum (L.). Trzmiele są bardzo charakterystycznym i sympatycznym elementem krajobrazu przyrodniczego.
Są bardzo skutecznymi zapylaczami roślin uprawnych i dziko rosnących, o kwiatach tzw. „trudnych”, np. długo-rurkowych kwiatów koniczyny czerwonej, omijanych często przez inne owady, w tym także pszczoły krótko-języczkowe. Poza tym trzmiele, w odróżnieniu od pszczół miodnych, mogą pracować przy niższej temperaturze (poniżej +10˚C), a niekiedy także nawet w czasie chłodnej, deszczowej pogody. Niektóre gatunki tych owadów, np. trzmiel ziemny, Bombus terrestris L, są hodowane na dużą skalę i następnie rozprowadzane (eksport – import) i wykorzystywane do zapylania roślin w uprawach szklarniowych (pomidory, ogórki).
W związku z zanieczyszczeniem środowiska (emisje przemysłowe, spaliny, środki ochrony roślin) liczebność trzmieli w przyrodzie ma tendencję malejącą, toteż należą one do owadów prawnie chronionych, a niektóre ich gatunki umieszczono w tzw. „Czerwonej Księdze” gatunków zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem.
Kolejną interesującą serią, której jeden ze znaczków wiąże się tematycznie z pszczelarstwem, jest edycja Poczty Polskiej z roku 1977 pt. „Polski drzeworyt ludowy – XVI w.”. Znaczek ten („Pszczelarz”) pokazuje prace pszczelarza z pszczołami w pasiece złożonej z uli słomianych (kószki), (ryc. 4.).
Pszczoła jest także motywem znaczka z serii wydanej w 1983 r. Seria zatytułowana jest „Ochrona środowiska”, a wspomniany znaczek („Kwiaty”) pokazuje wiązankę kwiatów polnych jako motyw główny, a obok kwiatów, ubocznym motywem (pszczelarskim), są oblatujące je owady zapylające, w tym także odwiedzająca je pszczoła (ryc. 5.).
„XXXI Międzynarodowy Kongres Pszczelarski „Apimondia ’87” to temat pięknej serii znaczków wydanej przez Pocztę Polską w celu upamiętnienia tego wielkiego w skali światowej i dla pszczelarstwa krajowego wydarzenia. W skład tej serii wchodzi 6 pozycji o tematyce pszczelarskiej (ryc. 6.). Trzy znaczki pokazują formy dorosłe pszczoły miodnej (Apis mellifera L.), a mianowicie: matkę, robotnicę i trutnia.
Ilustracje te bardzo dobrze podkreślają charakterystyczne cechy morfologiczne tych trzech postaci pszczół. Dwa znaczki propagują gospodarcze znaczenie pszczół jako zapylaczy roślin uprawnych. Na jednym z nich jest robotnica pszczoły odwiedzająca kwiatostan koniczyny; na innym z kolei pokazano postęp w pszczelnictwie i tendencje rozwojowe w gospodarce pasiecznej, w postaci ilustracji nowoczesnego ula wielo-korpusowego z pszczołami jako zapylaczami w ogrodzie, na tle krzewu obsypanego kwiatami.
Szczególnie interesujący jest też znaczek z ilustracją nawiązującą do historii polskiego bartnictwa. Pokazuje on bartnika z pełnym wyposażeniem, wykorzystującego tzw. „leziwo”, przy pracy na drzewie bartnym (barć naturalna).
Polskie znaczki poświęcone pszczołom i pszczelarstwu należą do najbardziej interesujących w skali światowej, zarówno pod względem tematycznym, jak też koncepcji i rozwiązań graficznych. Ich walory edukacyjne i artystyczne zyskały duże uznanie i bardzo wysoką ocenę na XXX Międzynarodowym Kongresie Pszczelarskim Apimondia w Japonii, Nagoya 1985, a kompozycja plakatowa przygotowana na bazie prezentowanej tu kolekcji autora, pokazana była na wystawie ApiExpo’85 jako eksponat na stoisku PZP i została wyróżniona brązowym medalem przez organizatorów Kongresu.
Prezentacja wiedzy na temat pszczół i pszczelarstwa w filatelistyce, a zwłaszcza za pośrednictwem powszechnie dostępnych znaczków pocztowych o tej tematyce, powinna być w większym niż dotychczas stopniu wykorzystywana jako skuteczna metoda popularyzacji tej tak ważnej dziedziny nauki i gospodarki, z myślą nie tylko o pasiecznictwie, lecz także o innych działach gospodarki (rolnictwo, sadownictwo, warzywnictwo) i ochronie środowiska.
Prof. dr. hab. Wit Chmielewski
Zakład Produktów Pszczelich
Instytut Ogrodnictwa, Oddział Pszczelnictwa w Puławach
ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
