Mowa pszczół, cz. 2.
W pierwszej części artykułu Autorka wskazała na najważniejszy instrument komunikacji pszczół, jakim są czułki. Omówiła elementy i etapy tańca pszczelego, za pomocą którego zbieraczki przekazują informację o jakości i odległości odnalezionego pożytku. Dla pszczół bardzo ważny jest również dźwięk, o czym była mowa poprzednio, oraz zapach, wzrok i smak, o czym traktuje dzisiejszy artykuł.
fot.© Katarzyna Janiszewska
Zapach
Pszczoły czują zapach czułkami. Na ich powierzchni ulokowane są receptory wychwytujące z powietrza cząsteczki aromatu. Narząd odbierający zapach składa się z kilku komórek czuciowych (otoczonych komórkami błonkotwórczymi), które od powierzchni czułka oddzielone są cienką chitynową płytką.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
To właśnie związki chemiczne emitowane przez ciało matki umożliwiają poszczególnym osobnikom rozpoznawanie przynależności do danej rodziny i zabezpieczenie poczucia wspólnoty pszczół. Obecność zapachu pełnosprawnej matki (tzw. substancja mateczna, która zawiera związki lotne, rozprzestrzeniające się w powietrzu ula oraz nielotne, przenoszone przez pszczoły) jest sygnałem regulującym rozwój rodziny.
Dotykając matki jej świta zabiera i przenosi feromony, które natychmiast przekazywane są na kolejne osobniki. Zapach matki hamuje rozwój narządów płciowych u robotnic, ogranicza lub wzmacnia nastrój rojowy, wabi trutnie, hamuje zakładanie mateczników i pobudza budowanie plastrów. Substancja mateczna jest znacznikiem indywidualności i pozawala pszczołom odróżnić własną matkę od innych. Zapach matki wyczuwają też inne matki, co wzmaga w nich reakcję agresji.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Kiedy kwiat zregeneruje ubytek nektaru znak zapachowy zdąży wywietrzeć. Pozwala to w znaczny sposób zwiększyć efektywność ich pracy. Dodatkowo podczas lotów z udziałem świeżo zwerbowanych pszczół, doświadczone zbieraczki w okolicy pożytku otwierają gruczoły Nasonowa i uwalniają substancję zapachową ułatwiając tym samym odnalezienie właściwej rośliny.
Podobny znak zostawiają pszczoły, po otwarciu gruczołów Nasonowa, na wylotku własnego ula – ułatwia to znajdywanie drogi powrotnej. Sygnałem informującym, do którego ula wrócić jest też cała kompozycja zapachowa wydobywająca się z ula podczas jego wentylacji.
Po powrocie do ula przesiąknięte zapachem kwiatów zbieraczki przekazują informację o pożytku innym robotnicom. Swoista zapachowa reklama nie może zostać niezauważona i po rekrutacji stanowi drogowskaz ku właściwemu pożytkowi. Robotnice bardzo łatwo uczą się i rozróżniają zapachy.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Wzrok
fot.© Katarzyna Janiszewska
Aby prawidłowo przekazać informację o lokalizacji pożytku trzeba ją najpierw zarejestrować. Do tego głównie pszczoły zbieraczki wykorzystują wzrok. Aby rozróżniać kształty, kolory czy ruch pszczoły wykorzystują dwoje oczu złożonych i troje dodatkowych, położonych na czole między oczami złożonymi, tzw. przyoczka (ocelle).
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Widzą kolory z zakresu promieniowania ultrafioletowego i mogą je odróżniać, nie widzą natomiast światła ciemnoczerownego przez co mają problem z odróżnieniem barwy czerwonej od czarnej (czerwone maki widzą jako czarne) i prawdopodobnie z tego powodu w niewielkiej tylko części uczestniczą w procesie zapylania roślin o czerwonym kolorze pyłku.
Na płatkach wielu kwiatów znajdują się płaszczyzny silnie odbijające promienie UV i tym samym tworzące widoczne dla pszczół wzory niewidzialne dla człowieka. Ciekawą zdolnością oka pszczelego jest możliwość „wyłączenia” postrzegania barw co dzieje się np. w czasie szybkiego lotu. Z biologicznego punktu widzenia informacja ta jest zbędna i niewielkich rozmiarów mózg może skupić się na innych, dużo ważniejszych szczegółach otoczenia.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Smak
Pszczoły mają kilka receptorów smaku (m.in. na czułkach i w aparacie gębowym) dzięki czemu percepcja smaku jest wielokierunkowa. Może to generować bardziej złożone doświadczenia smakowe niż odczuwają ludzie.
Odczuwanie smaku u pszczół jest wciąż jeszcze mało poznane. Wiadomo, że zmysł smaku jest u pszczół zdecydowanie mniej czuły niż na przykład zmysł powonienia. Pełni on istotną funkcję przy rozpoznawaniu jakości pokarmu i źródła wody.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Jak widać mowa pszczół to nie tylko taniec. Konkretną sytuację pszczołom opisuje zazwyczaj kilka bodźców a połączenie funkcjonowania zmysłów owada da się porównać do trójwymiarowego widzenia u ludzi i często nazywane jest trójwymiarowym czuciem.
W związku z tym, że system komunikowania się pszczół jest tak złożony i wielowymiarowy nasuwa się pytanie: Czy różne rasy pszczół porozumiewają się różnymi dialektami? Jak najbardziej tak - u pszczół europejskich zaobserwowano istotne różnice, szczególnie jeśli chodzi o taniec zbieraczek.
Katarzyna Janiszewska
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
<?php $pas='2013nr4str46'; $pasCov='images/stories/Pasieka/2013_4/Pasieka_2013nr04_[60].jpg'; include('./goto/art_footer.php'); ?>
