Kurs pszczelarski w Oflagu VII A Murnau (1940-1941)

Przedmiotem niniejszej pracy jest przedstawienie kursu pszczelarskiego, który odbywał się w cyklu 24 spotkań wykładowych od 18 listopada 1940 r. do 20 marca 1941 r., natomiast jego przebieg utrwalony został w formie zapisków jenieckich.
Przedstawione zostaną dane dotyczące działalności edukacyjnej, którą trudnili się polscy oficerowie osadzeni jako jeńcy wojenni w Oflagu VII A Murnau, mieszczącym się w Murnau am Staffelsee w Górnej Bawarii, a także szczegółowy plan zajęć koła naukowego pszczelarzy, w postaci dochowanej do naszych czasów w autografie źródłowym.

Polscy jeńcy w Oflagu VII A Murnau.
Fot. By Jacek Łubkowski - Praca własna, CC BY-SA 4.0, wikimedia.org

Źródło

Rękopis źródłowy

Źródłem i osią rozważań jest zeszyt w postaci rękopisu liczącego sześćdziesiąt sześć stron numerowanych i cztery strony nienumerowane, oprawiony w okładkę tekturowo-płócienną i obwolutę z szarego papieru, o wymiarach ok. 20 cm szerokości i 15 cm długości.

Zapisany jest czarnym atramentem. Notatki prowadzone ciągiem, w rękopisie brak skreśleń bądź późniejszych poprawek, notatek czy uzupełnień. Wszystkie zapiski, z wyjątkiem początkowej dedykacji, powstały w obozie jenieckim w Murnau na przełomie lat 1940-1941. Pozycja została opatrzona numerem inwentaryzacyjnym 40, zmienionym następnie na R6; jest przechowywana w bibliotece Katedry Pszczelnictwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

Twórca

Twórcą rękopisu był jeniec, którego personaliów – jak dotąd, mimo czynionych zabiegów – nie udało się autorowi dostatecznie potwierdzić. O jego tożsamości świadczy jedynie dedykacja dla Zakładu Pszczelnictwa ówczesnej Wyższej Szkoły Rolniczej, obecnie Katedry Pszczelnictwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, sporządzona 1 czerwca 1958 r. i zakończona niewyraźnym podpisem, który interpretować można jako M. Mickiewicz, M. Miekienicz bądź M. Miekiewicz.

Wiadomości o nim pochodzą jedynie ze wspomnianej dedykacji i pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków:

• był on jeńcem w Murnau przez pięć i pół roku, a więc przez praktycznie cały czas istnienia obozu (Oflag VII A istniał od 25 września 1939 r. do 29 kwietnia 1945 r.);
• nie ustalono jego stopnia wojskowego. Obóz w Murnau przeznaczony był dla oficerów i ordynansów, znajdowali się w nim w przeważającej części oficerowie polscy wzięci do niewoli w ramach kampanii wrześniowej, a więc z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć można, iż był on młodszym oficerem;
• nie jest znany poziom jego wykształcenia w momencie prowadzenia notatek, zauważalne są jednak w tekście błędy językowe i ortograficzne; w 1958 r. był on magistrem inżynierem nieustalonej specjalności;
• w momencie przebywania w Murnau nie miał wiedzy z zakresu pszczelnictwa ani praktycznych umiejętności pszczelarskich.

Oflag VII A Murnau

Funkcjonowanie obozu

Dla właściwego zrozumienia i oceny zapisków jenieckich nieodzowne jest poznanie historii istnienia obozu jenieckiego w mieście Murnau, położonym w Górnej Bawarii, nad jeziorami Staffelsee i Riegsee, u stóp alpejskich szczytów Zeugspitze oraz Alpspitze.

Offizierslager, Lager für kriegsgefangene Offiziere był to obóz jeniecki dla oficerów i ordynansów w przeciwieństwie do stalagów, czyli obozów dla podoficerów (Stammlager für kriegsgefangene Mannschaften und Unteroffiziere).

Obóz w Murnau utworzony został 25 września 1939 r., a wyzwolony przez aliantów amerykańskich w 29 kwietnia 1945 r. Numer VII A oznacza, iż był to pierwszy oflag utworzony w siódmym okręgu wojskowym – Bawarii Południowej (Monachium).

Obóz został urządzony przez władze Niemiec nazistowskich w wybudowanych uprzednio koszarach przeznaczonych dla wojsk pancernych, znajdujących się przy Weilheimer Straße 60, które to obiekty do dziś pełnią funkcję wojskową pod nazwą Bundeswehr Werdenfelser Kaserne.

Na obszarze około 7,7 ha znajdowały się:

• mieszkalne bloki koszarowe,
• budynek administracyjno-kuchenny z wieżą bramną,
• zaadaptowane w celach mieszkalnych garaże,
• plac apelowy,
• ogrody warzywne,
• boisko,
• sala sportowa,
• basen przeciwpożarowy,
• budynek zwany – ze względu na charakterystyczny, typowy dla budownictwa bawarskiego, cebulasty hełm na wieżyczce – „Pod cebulką”, pełniący funkcje socjalno-kulturalne i w ten sposób integrujący jeniecką społeczność [Siarkiewicz 1998, 1999, 2000, Majchrowski 1970].

Budynki obliczone dla 800 do 1 000 żołnierzy niemieckich w omawianym okresie pomieścić musiały ponad 4 100 oficerów, natomiast w szczytowym okresie funkcjonowania obozu – około 5 000 mężczyzn, w tym:

• około 2 950 oficerów w blokach mieszkalnych,
• około 800 oficerów na strychach,
• około 500 oficerów w piwnicach,
• około 1 000 oficerów i 300 szeregowych – w garażach,
• 29 generałów.

Ze względu na bliskie położenie geograficzne w stosunku do władz Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, obóz był często przez nie wizytowany [Majchrowski 1970, Kisielewicz 2015], a przez władze nazistowskie traktowany jako wzorcowy, modelowy i pokazowy.

W związku z tym stopa życiowa jeńców w Murnau znajdowała się na wiele wyższym poziomie, nie tylko w porównaniu z jeńcami innych oflagów czy stalagów, ale nawet z okoliczną ludnością niemiecką. Głównymi niedogodnościami były ciasnota, obecność pasożytów zewnętrznych, izolacja od osób płci żeńskiej i uboga dieta [Majchrowski 1970].

Działalność edukacyjna i kulturalna

Jednym z głównych zajęć jeńców Oflagu VII A Murnau była nauka, która koncentrowała się nie tylko na poznawaniu języków obcych, lecz także na działalności edukacyjnej ogólnokształcącej na poziomie podstawowym i średnim; prowadzono też kursy uniwersyteckie.

Istniało 98 kursów specjalistycznych i 38 tzw. kół naukowych, czyli przygotowujących do wykonywania określonego zawodu [Kisielewicz 2015]. Jednym z nich było koło pszczelarskie, które prowadziło ożywioną działalność i skupiało wielu członków [Majchrowski 1970].

Oceny uzyskane na egzaminach zostały po wojnie uznane przez Ministra Oświaty [Kisielewicz 2015].

Przebieg kursu pszczelarskiego

Zajęcia prowadzone przez płk. Słanasza miały charakter wykładowy i odbywały się według indywidualnie zaplanowanego kursu zawodowego. Problemem było zaopatrzenie w pomoce naukowe, które jeńcy sprowadzali z zewnątrz bądź wykonywali sami, jak tablice i kredę.

Wykładowca sam przygotowywał modele i plansze poglądowe [Majchrowski 1970, Kisielewicz 2015], niemniej jednak omawiany kurs pszczelarski pozostawał jedynie teoretycznym.

Tematyka zajęć – zagadnienia przyrodnicze

W dalszej części pracy omówiona zostanie tematyka, która poruszana była na każdym spośród dwudziestu czterech wykładów. W części pierwszej były to elementy biologii odnoszące się do anatomii i fizjologii pszczół, natomiast w drugiej problematyka związana z prowadzeniem gospodarki pasiecznej.

Pierwsze zajęcia (18 listopada 1940 r.) dotyczyły podstaw biologii pszczół. Kurs rozpoczęto od przekazania ogólnych informacji o matce, trutniach i robotnicach oraz o sile pnia. Omówiono także rozwój robotnic i trutni oraz rolę mleczka pszczelego i prace wykonywane przez pszczoły w zależności od ich wieku.

W notatkach znajduje się schemat zmian zachodzących w morfologii czerwiu w kolejnych dniach rozwoju.

Również i tę tematykę uzupełnia rycina – schematyczna budowa przewodu pokarmowego pszczoły.

Zanotowane wartości obliczeniowe wynoszą: 18–24 oblotów każdej z robotnic dziennie i 45 000 lotów na uzyskanie 1 kg miodu. Na kwestię wpływu temperatury na zachowanie się rodziny złożyły się: zmiana aktywności w zależności od ciepłoty powietrza, temperatura letalna i zachowanie służące utrzymaniu ciepła w kłębie.

Wykład piąty (27 listopada 1940 r.) traktował o stanie umysłowym pszczół, na który składają się: pamięć, wzrok, widzenie barw, węch, słuch (bez lokalizacji narządu), żądło oraz budowa układu nerwowego.

Miasto Murnau. Na pierwszym planie koszary, w których umieszczono oficerów jeńców wojennych w latach 1939-45. Fot. Biblioteka Cyfrowa

Omówiono nadto problematykę porządku, jaki pszczoły utrzymują w budowie, a więc schematy budowy „ciepłej” i „zimnej” i ich praktyczne zastosowanie w ulach stojakach i leżakach.

Szóste zajęcia w analizowanym cyklu dydaktycznym w całości poświęcono chorobom i szkodnikom, wymieniając podstawowe objawy i patomechanizm biegunki zimowej, zgnilca łagodnego, zgnilca złośliwego, nosemozy, majówki, motylicy, a także inwazji mrówek i myszy, działania kur i kurcząt, a wreszcie problemy powodowane przez zachowanie pszczół-rabusiów.

Na, zdawkowo potraktowaną, propedeutykę terapii składają się: metody głodowe, szwajcarskie i niemieckie leczenia zgnilca.

Wykład siódmy (2 grudnia 1940 r.) poświęcony był omówieniu życia pszczół w ciągu roku bez udziału człowieka, poczynając od września, i zaopatrzony w kołowy schemat cyklu rocznego. Przekazana została wiedza na temat: przygotowania do zimowli, zapasów zimowych i stanu ich spożywania, kłębu zimowego, początku czerwienia w lutym oraz oblotów wiosennych.

Zauważyć należy, iż od tego miejsca rękopisu stan czytelności tekstu znacznie się pogarsza.

Kolejny wykład, z 4 grudnia 1940 r. poświęcony został przez płk. Słanasza na przedstawienie przyczyn i przebiegu rójki. Twórca rękopisu zanotował również informacje dotyczące trwania głównego pożytku.

Tematyka zajęć – gospodarka pasieczna

Od dziewiątych zajęć, które miały miejsce 9 grudnia 1940 r., nastąpiła zmiana tematyki wykładów – przejście od biologii do urządzeń technicznych i zdobyczy myśli pszczelarskiej, na przykład typów uli czy węzy. W notatkach zamieszczona jest rycina w schematyczny sposób obrazująca budowę centryfugi (wirówki) do miodu.

Uczyniono także wstęp do problematyki obchodzenia się z pszczołami i stosownego przy tym ubioru.

Wykład piętnasty (3 lutego 1941 r.) omawiał prace dokonywane w pasiece w ciągu roku, stanowiąc niejako powtórzenie cyklu rocznego przedstawionego uprzednio podczas zajęć z 2 grudnia 1940 r., z uzupełnieniem dotyczącym zadań pszczelarza, takich jak: konstruowanie ramek, oczyszczanie dennic i uzupełnianie niedoborów wody.

Rozpoczęto analizę arcyważnej problematyki, jaką jest wiosenny przegląd uli, które to rozważania kontynuowane były 9 lutego 1941 r.

Zwięźle przedstawione zostały kryteria oceny stanu matki, przy użyciu następującej skali ocen:

• ♀ db (matka prawidłowa),
• ♀ × (obecny czerw rozstrzelony),
• ♀ tr. (matka trutowa, obecny czerw garbaty),
• ♀ – (brak matki)
• p. tr. (pszczoły trutówki).

Przedstawiono ocenę siły pnia – według liczby zajmowanych uliczek (2, 3, 4, 5) – oraz budowy i stanu plastrów. Zalecono, by zanotować wszystkie wyniki przeglądu i wyciągnąć z nich właściwe wnioski co do dalszego postępowania z daną rodziną i z całą pasieką, w tym, jak zapobiegać niedoborom miodu i jak należy je uzupełniać.

Siedemnasty wykład (10 lutego 1941 r.) skupiał się na ważkim problemie pni pozbawionych matek, zapoznano słuchaczy z metodami ich poddawania.

Podczas zajęć przeprowadzonych 13 i 20 lutego 1941 r. dokładnie opisano czynności, jakie należy podjąć w celu:

• łączenia pni słabych ze średnimi;
• wymiany bądź dodawania czerwiu lub pszczół do słabych pni z dobrą matką;
• podkarmiania spekulatywnego, pobudzającego matkę do czerwienia;
• poszerzania gniazda przez dodanie nadstawki albo dołożenie plastrów.

W dwóch kolejnych przypadkach (24 lutego i 3 marca 1941 r.) przedstawiona została rójka, w tym sposób wabienia, zbierania i osadzania pszczół, tworzenie rójki i metody rozmnażania pni (tworzenia odkładów).

Ostatnie z wymienionych zagadnień stanowi najszerzej omówioną i najobszerniej potraktowaną problematykę podczas całego kursu utrwalonego w postaci badanych zapisków. Do każdej z metod tworzenia odkładów dołączone są schematy przedstawiające wzajemne umiejscowienie starych i nowych pni.

W dalszej części zajęć skupiono się na miodzie i czynnościach miodobrania (termin, sposób, odsklepianie, działanie miodarki, a wreszcie przechowywanie miodu i mieszanie go).

Na dwudziestych drugich zajęciach (13 marca 1941 r.) omówione zostało prowadzenie pasiecznej gospodarki wędrownej, w tym przewóz uli, a także jesienny przegląd pasieki.

Ogólna charakterystyka kursu

Należy stwierdzić, iż omawiany kurs zawodowy jest stricte teoretycznym i prowadzonym w formie wykładów. Analizowany podczas zajęć i utrwalony w postaci notatek materiał stanowił propedeutykę pszczelarstwa. Zakres przedmiotowy kursu był ukierunkowany na przekazanie wiedzy praktycznej niezbędnej adeptom do założenia i prowadzenia własnej gospodarki pasiecznej w realiach powojennych.

Stąd największy nacisk położony został na techniczne opisy budowy uli i ramek, obchodzenia się z matką pszczelą, rozmnażania pni czy miodobrania. Istnieje zauważalna tendencja, wynikająca z przeświadczenia autora notatek, na które prawdopodobnie znaczny wpływ miała opinia wyrażana przez wykładowcę, że przedstawiona problematyka odnosi się do zadań nowoczesnego pszczelarza i jako taka wystrzegać się musi wielu popełnianych uprzednio błędów.

Kwestie leczenia pszczół oraz zagadnienia pożytków zostały na zajęciach potraktowane marginalnie.

Zakończenie

Przedstawiony tom odręcznych zapisków nie jest, ze względu na znaczne rozmiary pracy umysłowej i działalności edukacyjno-naukowej prowadzonej w obozie jenieckim w Murnau, przykładem odosobnionym i jedynym. O jego wyjątkowości świadczy jednak skrupulatność notatek, brak skreśleń, planowa estetyka pracy i stopień ich zachowania.

Dokumentując przebieg zajęć, twórca kierował się zapewne potrzebą utrwalenia sobie przedstawianego na zajęciach materiału, dzieło jego jednak stanowi cenny przyczynek do poznania historii niemieckich obozów jenieckich, a także aktywności osadzonych w nich polskich wojskowych, którzy – jak napisał sam autor notatek – nawet w tak wielkim nieszczęściu, w jakim wówczas znalazła się nasza Ojczyzna i wraz z Nią my wszyscy – nie upadaliśmy na duchu, a pracując nad sobą i pogłębiając swą wiedzę, wierzyliśmy, że nasza obozowa praca przyda się (…) Polsce.

Andrzej Dzikowski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Źródło artykułu: E.M. Szymański (red.) Ochrona pszczół i pszczelarstwo w badaniach młodych naukowców, Wydawca Górnołużyckie Stowarzyszenie Pszczelarzy w Zgorzelcu, Zgorzelec 2016, s. 17-26.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"