Mało znane rośliny pożytkowe

Jak podaje Królewski Ogród Botaniczny w Londynie (Kew Garden), w roku 2016 znanych było około 374 tys. gatunków roślin, wśród których rośliny kwiatowe stanowiły prawie 296 tys. i były zaklasyfikowane do 416 rodzin botanicznych.
Oprócz mnogości gatunków flory może zdziwić także fakt, że rokrocznie odkrywanych jest około 2 tys. nowych gatunków, co jednocześnie pokazuje, jak jeszcze mało wiemy o otaczającym nas świecie. Wiele roślin stanowi źródło pokarmu dla owadów zapylających, w tym pszczoły miodnej.
Polscy pszczelarze z reguły znają kilka podstawowych gatunków pożytkowych, nie zdając sobie sprawy, że istnieje wiele innych, równie cennych. W niniejszym artykule chciałabym przedstawić charakterystykę roślin, które mogą wzbogacić bazę pokarmową pszczół, a których znajomością raczej niewiele osób może się pochwalić.

Kosmos siarkowy. Fot. Aneta Sulborska

Kosmos siarkowy (= kosmos żółty) (Cosmos sulphureus Cav.)

Rodzina: Asteraceae - astrowate

To jednoroczna roślina, która pochodzi z Brazylii i Meksyku. W Polsce uprawiana jest w celach ozdobnych jako dekoracja rabat i trawników. Wykształca rozgałęzioną łodygę osiągającą wysokość 60-90 cm. Charakteryzuje się głęboko wcinaną blaszką liściową, co w terminologii botanicznej określane jest jako liście sieczne.

Kwiaty zebrane są w kwiatostan typu koszyczka o średnicy 4,5-6 cm, do którego urody nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od greckiego słowa kόsmos = ozdoba. Wnętrze kwiatostanu wypełniają kwiaty rurkowate dostarczające nektaru i pyłku, natomiast na jego obrzeżach wyrastają kwiaty języczkowate stanowiące element wizualnie przywabiający owady zapylające.

Koszyczki, w zależności od odmiany, cechują się barwą żółtą do żółtopomarańczowej, stąd też polska nazwa gatunkowa kosmos żółty lub kosmos siarkowy. Jedna roślina może wytworzyć w ciągu sezony wegetacyjnego ponad 180 kwiatostanów. Niektóre odmiany cechują się koszyczkami półpełnymi i pełnymi, lecz te mają mniejsze znaczenie pszczelarskie. Kwitnienie gatunku trwa od lipca nawet do połowy października. Owocem są jednonasienne, silnie wydłużone niełupki, które jednocześnie stanowią materiał siewny.

Titonia okrągłolistna (= titonia wspaniała) (Tithonia rotundifolia (Mill.) S.F. Blake)

Rodzina: Asteraceae – astrowate

Jest rośliną jednoroczną, która na stanowiskach naturalnych rośnie w Ameryce Środkowej, głównie Meksyku — stąd jej angielskie nazwy zwyczajowe meksykański słonecznik lub meksykańska aksamitka. W Polsce titonia uprawiana jest na rabatach i w ogrodach przydomowych w celach ozdobnych.

Może być także stosowana na kwiat cięty.

Titonia okrągłolistna. Fot. Aneta Sulborska

Nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od mitycznego Titonosa, którego na prośbę zakochanej w nim bogini Eos, Zeus obdarzył nieśmiertelnością. Titonia wykształca wewnątrz puste, rozgałęzione niemal od nasady pędy, dzięki czemu zyskuje krzaczasty pokrój.

Rośliny mogą osiągać 2-3 m wysokości. Z łodyg wyrastają duże, owalne do sercowatych, ogonkowe liście pokryte włoskami. Do ich zaokrąglonego kształtu nawiązuje polska nazwa gatunkowa „okrągłolistna”. Titonia wykształca koszyczkowate kwiatostany, w których formują się dwa typy kwiatów – umieszczone na obwodzie kwiaty języczkowate długości 2-4 cm o pomarańczowo-czerwonej barwie, które stanowią jedynie powabnię dla owadów zapylających oraz wewnętrznie usytuowane żółte kwiaty rurkowate, które dostarczają pożytku nektarowego i pyłkowego.

Jedna roślina może wykształcić średnio prawie 300 kwiatostanów. Rozkwitanie koszyczków odbywa się sukcesywnie na odgałęzieniach kolejnych rzędów, dzięki czemu kwitnienie trwa od lipca do października z pełnią przypadającą na sierpień.

Heliotrop peruwiański (Heliotropium peruvianum L.)

Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

W swojej ojczyźnie (Ameryka Północna) heliotrop jest podkrzewem, natomiast u nas uprawiany jest jako roślina jednoroczna dorastająca do 40-60 cm wysokości. Wszystkie nadziemne części heliotropu pokryte są przez szorstkie włoski.

Od lipca do września pojawiają się fioletowe kwiaty o bardzo silnym, waniliowym zapachu. Zarówno kwiaty, jak i liście ustawiają się ku słońcu. Zjawisko to znalazło odzwierciedlenie w nazwie rodzajowej rośliny, która wywodzi się z języka greckiego, gdzie hélios oznacza słońce, a trépein = obracać się, zwracać ku czemuś.

W starożytności gatunek był stosowany jako środek przeciw ukąszeniom węży i ukłuciom skorpionów.

Heliotrop peruwiański. Fot. Aneta Sulborska

Chaber wielkogłówkowy (Centaurea macrocephala Muss. Puschk. ex Willd. )

Rodzina: Asteraceae – astrowate

Jest krótkowieczną byliną, lecz w praktyce często jej cykl życiowy ogranicza się do dwóch sezonów wegetacyjnych. W stanie naturalnym rośnie na Kaukazie, natomiast w uprawie znajduje się od 1805 r. Chaber wykształca sztywne, grube, wewnątrz puste łodygi osiągające 60-100 cm wysokości.

Liście wyrastające w dolnej części mają podługowatolancetowaty kształt, są szorstkie, ogonkowe. Liście łodygowe cechują się węższą blaszką, a te usytuowane w górnej części łodygi są siedzące (bez ogonków). W lipcu-sierpniu na roślinach pojawiają się złotożółte koszyczki o średnicy 5-9 cm utworzone średnio z 240 kwiatów rurkowatych. Jedna roślina wykształca około 20 koszyczków. Pojedynczy kwiatostan kwitnie 8-12 dni.

Po przekwitnięciu zaleca się przycięcie całej rośliny. Owocem jest niełupka. Roślinę można wykorzystać także na kwiat cięty.

Chaber wielkogłówkowy. Fot. Aneta Sulborska

Pustynnik (= igła Klopatry, lilia stepowa) (Eremurus M. Bieb.)

Rodzina: Asphodelaceae – złotogłowowate

Do rodzaju Eremurus należą efektowne byliny, wobec których uroku nikt nie przejdzie obojętnie. Część podziemną roślin stanowi grube kłącze przypominające bulwę, z którego rozwijają się mięsiste korzenie. Część nadziemna utworzona jest z rozety liści oraz wyrastającego ze środka pędu kwiatostanowego składającego się z kilkuset kwiatów formujących grono.

Pęd osiąga imponujące rozmiary – u pustynnika wąskolistnego 125 cm, natomiast u pustynnika olbrzymiego 1-2, a nawet 3 m wysokości. Kwiatostany dorastają do 40-60 cm długości. Kwiaty cechuje biała, żółta, morelowa lub różowa barwa. Większość gatunków kwitnie w maju – czerwcu, niektóre (np. pustynnik wąskolistny) od czerwca do lipca. Owocem jest torebka zawierająca oskrzydlone nasiona.

Po przekwitnięciu część nadziemna roślin zasycha i zamiera. W krajach skąd pustynniki pochodzą (np. Tadżykistan), ich liście oraz grube, mięsiste korzenie są spożywane jako warzywo lub służą do sporządzania kleju przypominającego gumę arabską.

Pustynnik wąskolistny. Fot. Aneta Sulborska

Glediczja trójcierniowa (= iglicznia trójcierniowa, trójiglicznia) (Gleditsia triacanthos L. )

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Ojczyzną glediczji jest Ameryka Północna, natomiast w Europie jest uprawiana od 1700 r., głównie jako drzewo parkowe. Dorasta do 30 m wysokości, formując szeroką i luźną koronę. Cechą charakterystyczną rośliny są długie (do 20 cm), trójdzielne lub wielokrotnie rozgałęzione ciernie, które wyrastają także na starszych gałęziach oraz bezpośrednio z pnia.

Do wyglądu cierni nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa, wywodząca się od greckich słów treis (= trzy, potrójny, trzykrotny) i ákantha (= cierń, kolec). Liście najczęściej są pojedynczo pierzaste, składają się z 20-30 listków i bardzo późno rozwijają się wiosną (około 15 maja), osiągając długość 15-25 cm. Na tym samym drzewie mogą wyrastać także podwójnie pierzaste liście.

Glediczja trójcierniowa. Fot. Aneta Sulborska

Kwiaty cechują się zielonkawożółtą barwą, według niektórych pachną miodem, zebrane są w grona o długości do 4 cm. Na jednych osobnikach igliczni rozwijają się kwiaty obupłciowe, na innych wyłącznie męskie. Oba typy kwiatów obficie produkują nektar.

Owocem są długie, taśmowate, lekko skręcone strąki osiągające do 40 cm długości. Początkowo są czerwone, po dojrzeniu czerwonobrązowe. Długo utrzymują się na drzewie (do wiosny), stanowiąc swoistą dekorację. Nasiona otoczone są słodkim miąższem o posmaku miodu, od którego pochodzi angielska nazwa rośliny honey locust.

Amerykanie przeznaczali nasiona na zupy i traktowali je jako surogat kawy, z miąższu zaś warzyli piwo. Strąki wykorzystywane były także jako pasza dla zwierząt. Ciężkie, bardzo twarde i odporne na gnicie drewno stosowano na podkłady kolejowe. Z uwagi na ciekawą kolorystykę (zewnętrzny biel jest żółty, wewnętrzna twardziel – brunatnoczerwona) jest ono także cenione w stolarstwie. Liście wykazują trujące właściwości.

Kasztan jadalny (Castanea sativa Mill.)

Rodzina: Fagaceae – bukowate

Jest potężnym drzewem dorastającym do 30 m wysokości o szerokiej, rozłożystej koronie. Żyje do 500 lat, choć znane były także okazy 1000-letnie. Pień często jest skręcony w przeciwnym kierunku do ruchu wskazówek zegara.

Młode pędy są delikatnie omszone, starsze nagie, żeberkowane. Roślina wykształca lancetowate, ciemnozielone i błyszczące liście o ząbkowanym brzegu osiągające 15-25 cm długości. Nazwa Castanea prawdopodobnie wywodzi się od Kastany (miasta położonego w greckiej Tesalii), gdzie gatunek był z dawien dawna uprawiany.

Kasztan należy do roślin rozdzielnopłciowych, jednopiennych, co oznacza, że wykształca kwiaty męskie (zawierające tylko pręciki) i żeńskie (mające jedynie słupek) osadzone na tym samym drzewie. Żółtokremowe kwiaty męskie z 8-12 pręcikami, zebrane są w główkowate kwiatostany, a te z kolei tworzą kłosy o długości do 30 cm.

Kwiaty żeńskie osadzone są po 2-3 u podstawy kwiatostanów męskich. Są bezwonne, nie produkują nektaru. Kwiaty męskie intensywnie, niezbyt przyjemnie (zapach zalewy śledziowej) pachną. Owocem są orzechy osadzone po 2-3 w kolczastej okrywie. Nasiona bogate w skrobię stanowią pożywienie (dawniej głównie ludności wiejskiej na Południu Europy, gdzie zastępowały ziemniaki) – po ugotowaniu lub upieczeniu. Przed upieczeniem kasztany należy naciąć lub przekłuć, aby nie pękały z głośnym hukiem.

W krajach, gdzie rośliny uprawiane są na dużą skalę, z mąki kasztanowej wypieka się chleb lub ciastka, dodaje się ją do zup, robi purée oraz słodycze (wykwintnym przysmakiem są kasztany obsmażane w cukrze). Pieczone kasztany sprzedawane są jako przekąska na ulicach wielu miast w okresie jesiennym i zimowym.

Drewno jest bardzo odporne na gnicie i już starożytni Rzymianie wykorzystywali je do wyrobu palików do winnic. Znajduje też zastosowanie w budownictwie okrętowym oraz do wyrobu beczek, mebli, podłóg itp. Wiele katedr średniowiecznych było budowanych z użyciem drewna kasztanowego.

We Włoszech i Francji wyciąg z drewna służył do garbowania skór, a liście wykorzystywano jako lek. Z owoców można produkować alkohol, traktować je jako surogat kawy lub paszę dla zwierząt.

Kasztan jadalny. Fot. Aneta Sulborska

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"