Botanika pszczelarska

117 | Jak pszczoły odnajdują pokarm?

Ewolucja to ciągła walka i wieczne doskonalenie strategii przetrwania. Na łące pełnej kwiatów wygra ten gatunek rośliny, który efektywniej zwabi zapylacze. Podstawowym bodźcem wabiącym owady z dużych odległości (nawet 1 km, jeśli powietrze jest czyste a kwiatów ok. 500), jest zapach. Pszczoły, dzięki zlokalizowanym na czułkach płytkom porowatym, potrafią rozpoznać setki kompozycji aromatycznych. Łatwo przychodzi im rozróżnianie woni produkowanych przez odmienne gatunki, chociaż problem mogą im sprawiać rośliny należące do tej samej rodziny. Gdy pszczoła dotrze w pobliże kwiatu, może też wyczuć aromat pyłku (a dokładnej oleistej substancji zwanej kitem pyłkowym).

118 | Jakie barwy widzą pszczoły?

Podobnie jak ludzie pszczoły są trichromatyczne – barwy są rejestrowane przez trzy różne rodzaje komórek fotoreceptorowych. Dzięki nim mózg, poprzez rejestrację kolorów podstawowych, odczytuje barwy. W ludzkim oku znajdują się fotoreceptory czerwieni, niebieskiego i zielonego. Pszczoły nie mają fotoreceptorów odbierających barwę czerwoną, za to rejestrują ultrafiolet. Z tego powodu robotnice postrzegają czerwień jako czerń. Mimo to nie mają problemu z widzeniem barw pokrewnych, takich jak żółć czy pomarańcz. Dostrzegają też odcienie takie jak niebieskozielony, niebieski i fioletowy, a także „pszczelą purpurę”, która jest kombinacją żółci i światła ultrafioletowego – tej barwy z kolei nie widzą ludzie. Według naukowców kolorami, które najbardziej przywabiają pszczoły, są purpura, fiolet i błękit. Co interesujące – komórki fotoreceptorowe odpowiedzialne za rozpoznawanie barw są losowo „rozrzucone” w oku, więc obiekt obserwowany przez pszczołę powinien być spory i jednolitej barwy, ponieważ do zobaczenia koloru musi zostać pobudzonych więcej niż jeden fotoreceptor.

119 | Co daje zapylanie plantacji przez pszczoły?

Do prawidłowego wykształcenia owoców i nasion niezbędne są zapylacze.

120 | Jak się wożą pszczoły?

Gdy pszczelarz chce uzyskać miód gatunkowy z roślin, które nie rosną w jego okolicy, to pakuje ule i przewozi je czasami nawet setki kilometrów. Podróż odbywa się w nocy, kiedy pszczoły odpoczywają i nie latają. Ule zabezpiecza się bardzo dokładnie, aby nic się nie stało podczas transportu. Bywa, że w przypadku mniejszych pasiek pszczelarze wsadzają ule do... samochodów. Nawet na siedzenie pasażera!

Pawilon pasieczny przy uprawie rzepaku.

Podobny proceder odbywa się w USA. Pszczelarze z chłodnych stanów, transportują ule do ciepłych. Dzięki temu pozyskują miód niemal przez cały rok. By nie rozprzestrzeniać chorób, przewożone ule są bardzo dokładnie kontrolowane przez odpowiednie służby. Amerykańscy pszczelarze bardzo często pomagają w zapylaniu sadów migdałowych, które zajmują potężne powierzchnie.

121 | Czy kwiaty wabią pszczoły ciepłem?

122 | Czy kwiaty zwabiają pszczoły ruchem?

123 | Dlaczego nie wszystkie kwiaty są łatwo dostępne dla pszczoły miodnej?

By zwiększyć sukces reprodukcyjny, rośliny obierają różne strategie zapylenia prowadzące do zapłodnienia. Czasem produkują łatwo dostępny nektar w płytkich, małych kwiatach, zebranych w skupiska baldachów, w innych przypadkach do pokarmu mogą dostać się tylko owady dość ciężkie, by rozchylić płatki, a niekiedy rośliny produkują dużo małego, lekkiego pyłku, uniezależniając się od pomocy zapylaczy.

124 | Czym jest pszczelnik?

125 | Czy wszystkie ­kwiaty wydzielają nektar?

Wydzielanie nektaru to proces pochłaniający bardzo dużo energii. A przecież nie ma gwarancji, że kwiat zostanie odwiedzony przez owada. Dlatego niektóre rośliny produkują tylko pyłek, który również jest chętnie zbierany przez pszczoły. Należą do nich np. mak, sasanka, dziewanna, rutewki, zawilec, knieć błotna, przylaszczka czy dziurawiec. Te gatunki tworzą barwny okwiat, który wabi pszczoły, ale nie dostarcza nektaru. Pszczoły zbierają też pyłek z roślin, którym wcale nie zależy na wizytach zapylaczy – czyli z gatunków wiatropylnych. Wierzby czy leszczyny są bardzo ważnymi pożytkami wiosennymi, które zapewniają dobry start rodziny w sezon.

126 | Dlaczego mówi się, że roślina jest miododajna, skoro nie daje miodu?

Ponieważ dostarcza surowca do jego produkcji, czyli nektaru. Rośliny miododajne określa się również mianem roślin pożytkowych. Większość roślin wydzielających nektar dają owadom także pyłek. Natomiast gatunki, z których pszczoły zbierają wyłącznie pyłek, nazywane są pyłkodajnymi.

127 | Czy nektar wydzielany jest przez cały czas życia kwiatu?

128 | Czy drzewa iglaste ­wytwarzają pyłek?

Drzewa iglaste wytwarzają pyłek przystosowany do przenoszenia przez wiatr – dlatego jest drobny, gładki i bez kitu pyłkowego. Z tego powodu pszczoły zazwyczaj go nie zbierają i bardzo rzadko zdarza się, że formują z nich obnóża, bo proces może trwać nawet pół godziny. W czasie wietrznej pogody robotnice w ogóle nie zbierają tego pokarmu.

129 | Jak transportowany jest pyłek?

Zależność kwiat – owad opiera się na wymianie korzyści – roślina dostarcza pszczołom pożywienia, a pszczoły uczestniczą w jej rozmnażaniu, przenosząc pyłek na swoich ciałach. Jednak niektóre kwiaty i owady osiągnęły szczyt koewolucji, specjalizując się w bardzo precyzyjnym przenoszeniu pyłku. Na przykład u pierwiosnek wykształciła się heterostylia. Polega ona na tym, że rośliny różnią się usytuowaniem w kwiecie narządów płciowych, które znajdują się na dwóch wysokościach. Znamię słupka osobnika A znajduje się nad pręcikami, a u osobnika B pod. Zapobiega to samozapyleniu, ponieważ pyłek osadza się w rożnych miejscach aparatu gębowego owada – na czubku, jeśli pokarm był pobierany z kwiatu, w którym pylniki znajdowały się niżej, i u podstawy, gdy nektar uzyskiwano z osobnika o dłuższych pylnikach.

130 | Czy da się wyśledzić pyłek w środowisku?

Odkrycie, jaką dokładnie drogę przebywa pyłek, gdy razem z owadem opuszcza kwiat, byłoby bardzo ważne, ponieważ dowiedzielibyśmy się wtedy, gdzie pyłek „przepada”, jakich gatunków owadów wymagają do zapylenia konkretne gatunki roślin itd.

Podobną technikę wykorzystywali australijscy naukowcy do badania efektywności pszczół bezżądłych w zapylaniu roślin szklarniowych. Wejścia do ulików owadów pokrywano proszkiem fluorescencyjnym wykorzystywanym w kryminalistyce. Później przy pomocy latarek ze światłem UV sprawdzano, które kwiaty bakłażanów odwiedzały pszczoły.

131 | Czy pszczoły okradają kwiaty?

Czasami, gdy kwiaty są szczególnie „trudne w obsłudze”, niektóre gatunki pszczół (miesierki, trzmiele ziemne lub gajowe), włamują się do nich, wygryzając w koronach dziurki, przez które wypijają nektar. Nie dochodzi wtedy do zapylenia. Pszczoły miodne nie niszczą płatków, ale korzystają z otworów wygryzionych przez trzmiele i pobierają nawet do 50% słodkiej wydzieliny, wyprodukowanej przez roślinę po pierwszym włamaniu. Dzieje się tak w przypadku żywokostu lekarskiego czy koniczyny łąkowej. Możemy więc śmiało powiedzieć, że tak, pszczoły czasami okradają kwiaty.

132 | Czy kwiaty mogą eksplodować?

Kwiat jemioły otwarty przez kędziornika.

Natomiast w Nowej Zelandii bytują dwa gatunki jemioły Peraxilla tetrapetala i Peraxilla colenso, eksplodujące wyłącznie, gdy ich kwiaty zostaną dziobnięte przez kędziornika (Prosthemadera novaeseelandiae) lub szmaragdowca zwyczajnego (Anthornis melanura). W zamian za otwarcie kwiatu i zapylenie ptaki dostają nektar. Oba gatunki jemioły w Nowej Zelandii objęte są ochroną.

133 | Który kwiat rozkwita najszybciej?

134 | Który kwiat bije pszczoły?

Ruszające się pręciki (chociaż nie w tak spektakularny sposób jak w przypadku rodziny Stylidium) ma rosnący w wielu polskich ogrodach berberys zwyczajny. Pod wpływem nacisku owada bardzo szybko poruszają się w kierunku słupka, obsypując pszczołę pyłkiem.

135 | Który kwiat może zabić pszczołę?

Na myśl najpierw przychodzi nam rosiczka, ale tym razem nie chodzi o ten drapieżny gatunek.

Uszczepki

136 | Który kwiat zapala ­czerwone światło?

137 | Czy pszczoły ­optymalizują pracę?

Co prawda nie odbijają kart magnetycznych, gdy wchodzą do ula ani nie zdają dziennych raportów, ale rzeczywiście pszczoły miodne optymalizują pracę, wykazując tzw. wierność kwiatową. Zbieraczki specjalizują się w pozyskiwaniu pożytku z jednego gatunku rośliny (w 97–99%), ucząc się np. szybkiego otwierania kwiatu.

Wierność kwiatowa trzmieli jest o wiele mniejsza, ale te owady również ułatwiają sobie pracę. Odwiedzanie kwiatu, z którego ktoś już wychłeptał nektar, nie jest przyjemne (ani efektywne). Dlatego trzmiele zostawiają na kwiatach ślad zapachowy ostrzegający współpracowników: „tu już zebrano!”, co optymalizuje zbiór pokarmu.

138 | Dlaczego pszczoły nie zbierają pyłku z malwy?

Przyczyna jest prosta: małym pszczołom trudno zbiera się duży pyłek – a taki właśnie jest pyłek malwy, osiągający aż 0,144 mm średnicy. Podobnej wielkości jest pyłek dyni – 0,15 mm. Dla porównania najmniejszy pyłek spośród roślin owadopylnych produkuje niezapominajka (<0,01 mm), a przeciętne ziarenka, wysypujące się np. z pylników rzodkwi świrzepy, mają 0,026–0,05 mm.

139 | Czy kwiaty wydzielają ­feromony królowej?

140 | Jak można pomóc ­rodzimej florze?

Dbając o rośliny, dbamy także o pszczoły – w końcu flora to jedyne źródło pożywienia dla zapylaczy. Dlatego należy pamiętać o tym, że dieta owadów musi być zróżnicowana i uprawiając rośliny, powinny być one jak najbardziej różnorodne. Dbajmy też o stare drzewostany, które dostarczają owadom o wiele więcej nektaru i pyłku niż młode drzewka. Nie sadźmy też roślin inwazyjnych – wypierają rodzime gatunki i zaburzają równowagę ekosystemu. A skoro mowa o gatunkach inwazyjnych, to ciekawą inicjatywę rozpoczęli Australijczycy.

Gdy okazało się, że Spatodea dzwonkowata (Spathodea kampanula) dosłownie morduje rodzime pszczoły trującym pyłkiem (drzewo jest rośliną inwazyjną, sprowadzoną z Afryki dla ozdoby), postanowiono wyeliminować ten gatunek – ale nie tak po prostu. Każdy zainteresowany mógł zrobić zdjęcie spatodei, którą chciał wyciąć, zanieść je do urzędu, dostać darmową sadzonkę i posadzić ją w miejsce usuniętego drzewa. Na końcu wystarczyło tylko wysłać fotkę do urzędników, aby potwierdzić, że prawidłowo wykorzystało się młodą roślinkę. Akcja miała nazwę „Weed swap iniciative” (inicjatywa zamień zielsko) i rozpoczęto ją w Port Macquarie-Hastings.

K192 - 365 faktów o pszczołach - sprawdź dostępność książki w sklepie Pasieki