Zdrowie i ­choroby pszczół – o tych mniej znanych ­problemach w ­pasiece

89 | Czy to ­prawda, że pszczoły ­często chorują?

Czytając wcześniejsze pytania, można dojść do wniosku, że pszczoły naprawdę nie mają lekkiego życia! Pasożyty i choroby nieustannie nękają rodziny pszczele. Obecnie we wszystkich ulach w Polsce jest warroza, która nie tylko osłabia pszczoły, lecz również jest wektorem wielu chorób wirusowych. Osłabione roztoczami pszczoły są bardziej podatne na wszelkie inne rodzaje dolegliwości. Dlatego prawdą jest, że pszczoły często chorują.

90 | Czy pszczoła może stać się zombie?

Owad składa jajo w odwłoku pszczoły, gdzie rozwija się larwa, która żywi się hemolimfą, a także mięśniami skrzydeł ofiary. Rozwój muchówki w ciele żywiciela trwa zazwyczaj tydzień, po czym wydostaje się na świat między głową a tułowiem robotnicy, co czasami prowadzi do dekapitacji żywiciela (dobrze widać to na zdjęciu obok). Przepoczwarcza się poza ciałem.

Na podejmowanie zachowań ryzykownych przez pszczoły wpływa też infekcja nosemozą.

91 | Co to ­brauloza?

To pszczoły zainfekowane przez wszolinkę pszczelą (Braula coeca), która jest pasożytem o nietypowym sposobie zdobywania pokarmu. Dorosłe osobniki przysiadają w okolicach otworu gębowego robotnicy. Odnóżami o kształcie grzebyczków drażnią wargę dolną pszczoły, do momentu, w którym nie wydzieli kropelki mleczka pszczelego. Pasożyt zlizuje pokarm, utrudniając prawidłowe karmienie matek i czerwiu.

92 | Co to ­tropilelapioza?

Jest to choroba roztoczowa, którą w przypadku pszczoły miodnej wywołują dwa gatunki roztoczy: Tropilaelaps clareae i Tropilaelaps mercedesae. Głównymi ofiarami pasożytów jest czerw – niewiele dorosłych osobników można znaleźć na robotnicach A. mellifera. Objawem jest pojawienie się w rodzinie czerwiu rozstrzelonego, co może doprowadzić do śmierci kolonii. Bez pokarmu dorosłe roztocza nie żyją dłużej niż 9 dni, dlatego w krajach, w których pszczoły zaprzestają czerwienia w okresie zimowym, ten pasożyt nie występuje.

Tropilaelaps kolorem przypomina V. destructor, ale ma inny kształt ciała.

93 | Czy pszczoła może mieszkać w ulu ze ­skorpionem?

No właściwie z pseudoskorpionem, zwanym po polsku zaleszczotkiem. Jest to rząd pajęczaków i na całym świecie żyje bardzo dużo jego przedstawicieli. Bytują w suchych lub wilgotnych miejscach. Można je spotkać w pasiekach i niektóre gatunki atakują larwy pszczoły miodnej. Przypominają mikroskopijne skorpiony bez ogona. W „szczypcach” mają gruczoły jadowe, którymi atakują ofiary. Nazwa angielska i łacińska nawiązują do wyglądu tych stworzeń i określają je mianem „pseudoskorpionów”.

94 | Czy mrówki lubią miód?

Każdy pszczelarz wie, że mrówki nie lubią się z pszczołami – atakują słabe rodziny, podkradają miód, pierzgę, syrop, zjadają jaja i larwy. Potrafią zaatakować zbieraczki na kwiatach, walczą ze strażniczkami. Nawet niewielka kolonia mrówek może wynieść z ula 1 kg miodu w ciągu doby! Jednak mimo sąsiedzkich niesnasek z mrówkami nie należy walczyć. Są to owady pożyteczne, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania ekosystemów. Zamiast je eliminować, trzeba zadbać o odpowiednią siłę rodzin pszczelich, bo wtedy bez problemu radzą sobie z nieproszonymi gośćmi. Jednak dla pszczelarzy, którzy mieszkają na skraju lasów, literatura podaje kilka sposobów zabezpieczenia się przed tymi owadami, radząc np. sadzenie pomidorów wokół pasieki, wkładanie pod powałkę świeżych liści orzecha włoskiego, naftaliny, kocimiętki, siarki, soli kuchennej lub chryzantem. Pszczoły są też atakowane przez osy, które mogą zabijać robotnice, wyjadać larwy i miód.

95 | A czy skorki lubią miód?

Na temat skorka pospolitego (Forficula auricularia) krąży wiele okropnych mitów, które wypaczają prawdę o ich interesującej naturze. Owady te żyją w społecznościach. W przypadku zagrożenia zbijają się w grupy i nieruchomieją. Samice opiekują się złożonymi jajami. Skorki potrafią latać! Robią to jednak niechętnie, ponieważ ich skrzydła składają się w skomplikowany sposób (najpierw w wachlarz, a później jeszcze na pół, wsuwając się pod małe pokrywy). W locie są raczej niezdarne. W żadnym wypadku nie włażą nikomu do uszu i nie gryzą swoimi „szczypawami” – chociaż rzeczywiście służą one do polowań, obrony i są pomocne podczas składania skrzydeł. Nie należy więc panikować, gdy jakiś skorek zaplącze się między jabłkami.

96 | Co porabia w ulu mały chrząszcz ­ulowy?

Nic dobrego. Mały chrząszcz ulowy (Aethina tumida) to paskudny szkodnik pszczół, który przywędrował z Afryki do USA w 1998 r., gdzie bardzo szybko się zaadaptował. Podczas gdy na Czarnym Lądzie żyją pszczoły A. m. scutellata i A. m. capensis, mające zdolność samooczyszczania się z pasożytów i wynoszenia ich z gniazda, to w Ameryce Północnej mały chrząszcz ulowy trafił na pszczołę włoską i kraińską, które są wobec niego bezbronne. Rozprzestrzenił się aż do Kanady, żyje też w Australii. Ostatnio obecność tego chrząszcza odnotowano na południu Włoch i w Korei (2016 r.).

Dorosłe osobniki potrafią przemierzać nawet 25 km. Są trudne do zwalczania, odporne na głód i suszę. Dlatego w przypadku zaobserwowania tego owada w pasiece trzeba zgłosić to Powiatowemu Inspektorowi Weterynarii.

97 | Czym jest ­skórnik ­słoniniec?

Skórnika słonińca (Dermestes lardarius) można spotkać wszędzie. Jest drobnym chrząszczem (7–8 mm) o beżowo-czarnym rysunku na pokrywach. Swoją nazwę zawdzięcza upodobaniu do zwierzęcych resztek organicznych. Pożywia się np. na suchych skórach, mięsie i rybach, jedzeniu dla czworonogów, serze i… muzealnych okazach owadów. Dlatego można spotkać go w kurnikach, gołębnikach, magazynach, gospodarstwach domowych i w pasiekach, gdzie żywi się woskiem. Żerowanie i szkody jakie wywołują, są bardzo podobne do tych spowodowanych przez motylicę woskową – często te gatunki występują razem, chociaż skórnik może pożerać larwy ćmy.

98 | Czy oleice jedzą olej?

Owady te wydzielają kantarydynę. Ma ona oleistą konsystencję - stąd nazwa gatunku. Związek ten jest niezwykle interesujący. To bezbarwny i bezwonny terpenoid produkowany m.in. przez sławną hiszpańską muchę (która tak naprawdę jest chrząszczem).

99 | Co barciel ma ­wspólnego z ­barcią?

100 | Z powietrza i z ziemi. Co jeszcze czyha na pszczoły?

Pasieka to niemal stołówka. Owady podróżują tam i z powrotem, wylatując z dobrze widocznych gniazd często położonych w pobliżu drzew, na których można przysiąść. Dlatego ptaki często pojawiają się w pobliżu uli, przetrzebiając szeregi pszczół. Pszczelarze starają się przekupić je kilogramami ziarna i słoniny, umieszczanymi wokół pasieki, które mają odwrócić uwagę od zbieraczek. W Polsce sprzedawane są też latawce w kształcie ptaków drapieżnych, które mają odstraszać drobne ptactwo. W zimie problemem stają się dzięcioły, zwłaszcza w przypadku uli styropianowych, ponieważ bez problemu kują w nich dziury i wyjadają zimujące pszczoły. Do pasieki mogą też przywędrować żaby, które czatując wieczorem przed wlotkiem, łowią wracające z lotu pszczoły. Żaby atakują również owady przy wodopojach.

„Tu byłem”- dzięcioł.

101 | Czy pszczoły stosują zioła do leczenia?

Pszczoły zbierają nektar z kwiatów, w którym są substancje czynne o działaniu antybiotycznym, przeciwgrzybicznym i przeciwwirusowym. W 2014 r. zespół Bogdana I. Ghermana w badaniach laboratoryjnych wykazał, że pszczoły chore na nosemozę chętniej spożywały miód słonecznikowy, który miał większe działanie antybiotyczne, niż pozostałe miody użyte w teście.

Interesującym przykładem farmakofagii jest zbieranie wonnych liści do konstrukcji gniazda przez szpaka zwyczajnego i modraszkę zwyczajną. Udowodniono, że jest to działanie profilaktyczne przeciwko pasożytom, które dodatkowo wpływa pozytywnie na odporność piskląt.

102 | Jak pachnie zgnilec ­amerykański zwany ­złośliwym?

W przypadku wystąpienia w ulu zgnilca, który jest chorobą bakteryjną, pojawia się charakterystyczny zapach butaprenu czy kleju stolarskiego (chociaż ostatnio pojawiły się głosy, że powinno się mówić o woni przypalonego miodu, bo butapren praktycznie wyszedł z użycia). Unosi się on z porażonych larw, które są rozkładane przez bakterie. Podczas diagnozowania zgnilca należy pamiętać, że zapach nie pojawia się zawsze.

103 | Kogo ­dręczy dręcz ­pszczeli?

Pszczoły miodne, niestety. To pierwsza polska nazwa V. destructor zaproponowana przez profesora Jerzego Woyke, która nie przyjęła się w Polsce (choć ostatnio pojawiła się na łamach prasy pszczelarskiej). A szkoda, bo idealnie oddaje charakterek tego pasożyta.

Varroa destructor

104 | Co spożywa Varroa destructor?

Przez pięć dekad twierdzono, że Varroa destructor żywi się hemolimfą pszczół. Dlatego właśnie pod tym kątem opracowywano leki przeciwko warrozie. Jednak Samuel Ramsey z uniwersytetu Marryland (USA) w 2018 przedstawił rewolucyjne badania, w których dowiódł, że roztocza nie żywią się „krwią” pszczół, lecz ich ciałkiem tłuszczowym.

105 | Co się buja przed ­domem pszczoły?

Czy zapylacz może być zagrożeniem dla innego zapylacza? Okazuje się, że tak. Chociaż owady z rodziny bujankowatych (Bombyliidae) z rzędu muchówek (Diptera) zapylają rośliny, przenosząc pyłek na swoim długim aparacie gębowym (ssawce), to jednocześnie są pasożytami pszczół. Samice znajdują gniazda składane przez pszczolinki i… bombardują wejścia jajami. Ponadto bujanki zbierają ziarenka piasku do specjalnych komór w ciele i obtaczają nim jajeczka aby były cięższe (łatwiej celować cięższymi „pociskami”) i trudniejsze do odnalezienia. Z jaj wykluwają się larwy, które szybko wpełzają do gniazda. Przez maksymalnie trzy tygodnie posilają się pyłkiem, a później atakują i wysysają larwy gospodarza. Przepoczwarczają się i zimują w gnieździe.

Bujanki, podobnie jak pszczoły, uczestniczą w zapylaniu roślin, więc tak jak każdy organizm na Ziemi, mają swoje miejsce w przyrodzie.

106 | Czy muchy żywią się pszczołami?

Przeprowadzono liczne badania, które udowadniają, że parazytoid nie wpływa znacząco na długość życia trzmieli, ale jego wzrost powoduje, że przynoszą mniej nektaru do gniazda. Jeśli dużo członków rodzinki jest porażonych, może to doprowadzić do ograniczenia rozwoju przyszłych królowych i tego, że nie będą miały wystarczająco energii do przezimowania.

107 | Czy osy ­zjadają pszczoły?

Złotolitki (Chrysis) wyglądają jak ozdoby choinkowe. Jednak niech Was nie zwiodą ich błyszczące, kolorowe ciałka – to kolejne podstępne pasożyty. Samice tych owadów włamują się do gniazd innych błonkówek. Zazwyczaj składają swoje jajeczka bezpośrednio do komór lęgowych gospodarzy. Mogą też umieścić je przy poczwarkach tuż przed przepoczwarczeniem. Jeśli larwa złotolitki znajdzie się w gnieździe innej osy i wylęgnie się pierwsza, to najpierw karmi się jajami, a później zabiera się za zapasy, którymi w zależności od gatunku, na którym pasożytuje, są owady i pająki lub pyłek. Natomiast w przypadku, gdy wykluje się jednocześnie z larwami gospodarza to… spokojnie zajada z nimi pokarm, do wyczerpania zapasów. Po tym zabija i spożywa larwy, a następnie przepoczwarcza się. Larwy złotolitek są mięsożerne, dlatego trafiając do gniazda pszczół, muszą czekać, aż larwy gospodarzy przytyją na diecie pyłkowo-miodowej. Złotolitki są zupełnie jak olbrzymy w bajce o Tomciu Paluchu.

108 | Co taszczy taszczyn?

Taszczyn pszczeli (Philanthus triangulum) taszczy pszczoły do swojego gniazda. Chociaż wyglądem przypomina osę, to tak naprawdę biologicznie bliżej mu do pszczół. Zresztą wszystkie grzebaczowate (Crabronidae), w tym omawiany gatunek, zostały zakwalifikowane do nadrodziny pszczół (Apoidea). Taszczyn poluje niemal wyłącznie na pszczoły miodne. Atakuje je podczas zbierania pokarmu. Owad opada na zbieraczkę, chwyta żuwaczkami między głową a tułowiem i celnym uderzeniem żądła w zwój nerwowy paraliżuje ofiarę. Jednak zanim drapieżca umieści robotnicę w swoim gnieździe, mocno chwyta odnóżami ciało pszczoły, żuwaczkami przygryza jej aparat gębowy i zlizuje z niego nektar, który strumieniem wycieka z wola. Nie jest to praktyka wyłącznie tego gatunku pasożyta – miodwy łąkowe (Mellinus arvensis) robią tak samo.

Interesującym, bo jeszcze nie do końca zrozumianym, faktem jest wytwarzanie przez jaja taszczyna tlenku azotu (NO), który po zetknięciu z tlenem atmosferycznym przekształca się w dwutlenek. Dzięki temu w komorze lęgowej, gdzie obok jaj składowane są sparaliżowane pszczoły, panują warunki przechowalnicze. Gaz ten bowiem powstrzymuje rozwój pleśni.

109 | Czy pszczoły mogą mieć biegunkę?

Mogą. I to poważną. Najsłynniejszymi chorobami powodującymi biegunkę pszczół są nosemozy typu A i typu C, wywoływane odpowiednio przez gatunki grzybów Nosema apis i Nosema ceranae. Przebieg pierwszej „wersji” choroby wygląda bardzo dramatycznie. Objawy nasilają się zimą i wiosną – biegunka jest gwałtowna, dochodzi do zanieczyszczenia kałem ścian ula, a w fazie ostrej do śmierci rodziny. Nosemoza typu C przebiega „po cichu”, ale właśnie dlatego jest bardziej niebezpieczna. Jednocześnie jej spory są bardziej wirulentne. Choroba przebiega niemal bezobjawowo (nie pojawia się biegunka). Aby wyrównać straty, królowa jesienią i wiosną intensywnie czerwi, przez co pszczelarz nie obserwuje załamania siły rodziny. Takie heroiczne składanie jaj przez matkę trwa aż do następnej jesieni lub nawet wiosny! Jednak po tym czasie wyczerpane pszczoły się osypują – na plastrach pełnych pokarmu zostaje matka wraz ze świtą.

Miód i pierzga mogą też być nośnikiem grzyba Bettsia alvei, który rozwijając się pokrywa białym nalotem pokarm zgromadzony w ulu. Pszczoły, które zjadły spory grzyba, chorują na ostrą biegunkę, doprowadzającą do śmierci. Biegunki wywołuje też gregarinoza.

110 | Co to jest zaperzenie?

Zaperzenie to inaczej biegunka niezaraźliwa, której czasami doświadczają pszczoły w trakcie zimowli. Jeśli wiosna nie chce nadejść, to masy kałowe gromadzą się w jelicie prostym pszczół, co ostatecznie prowadzi do biegunki. Choroba może też być spowodowana niepokojeniem pszczół podczas zimowania, utratą matki, inwazją warrozy, zbyt późnym jesiennym podkarmianiem pszczół miodem z nieodpowiednimi składnikami, które nie ulegają strawieniu, a także zimowaniem na nieodpowiednim miodzie.

112 | Co to ­gregarinoza?

Nazywana jest inaczej chorobą hurmaczkową i zazwyczaj wywołuje ją Leidyana apis, chociaż mogą ją też powodować Monoica apis, Apigregarina stammeri i Acuta rousseaui. Te cztery typy gregaryn zwanych też hurmaczkami (podgromada królestwa Protista) przyczepiają się do nabłonka układu pokarmowego pszczoły. Zaburzają wchłanianie i trawienie pokarmu, doprowadzając do pojawienia się biegunki, a nawet do osypania rodziny pszczelej.

111 | Czym się różni czerniaczka od czerniawki?

Natomiast czerniawka to choroba, na którą zapadają pszczoły żywiące się spadzią. Robotnice tracą owłosienie, ich ciałka stają się czarne. Tracą zdolność do lotu, ich odwłoki puchną i nieprzyjemnie pachną. Martwe pszczoły mają wysunięte języki. Czerw zamiera, matka przestaje składać jaja. Jest to spowodowane obecnością nieprzyswajalnych cukrów w pokarmie, dekstryn, soli mineralnych, a także brakiem białka.

113 | Czy szerszeń azjatycki to na pewno szerszeń azjatycki?

Do Polski zbliża się ponury kosiarz pszczół! Wielki! Żółto-czerwony! Prawdziwa bestia z Azji – szerszeń azjatycki! Problem w tym, że myślisz pewnie o innym szerszeniu (podziękuj gazetom).

Szerszeń azjatycki, czyli Vespa velutina, jest gatunkiem inwazyjnym, którego podgatunek V.v. nigrithorax znalazł się we Francji w 2005 roku. No i wtedy się zaczęło. Pojawiające się w mediach mrożące krew w żyłach artykuły o szerszeniu azjatyckim, który jednym użądleniem powala człowieka, były okraszone zdjęciem… wielkiego szerszenia azjatyckiego (V. mandarinia), który jest większy nie tylko od naszych rodzimych gatunków, lecz również od samego V. velutina.

114 | Ugotowany! Czyli jak pszczoły bronią się przed szerszeniami?

W przeciwieństwie do swoich europejskich kuzynek japońskie pszczoły azjatyckie (Apis cerana japonica) opracowały metodę walki z wielkim szerszeniem azjatyckim (Vespa mandarinia). Te agresywne szerszenie potrafią spowodować potężne straty, dosłownie wyżynając całe rodziny pszczele.

Kiedy japońscy pszczelarze w 1876 postanowili introdukować w swoim kraju europejską pszczołę miodną (której wydajność miodowa jest 4 lub 5 razy wyższa niż azjatyckiej), okazało się, że ten gatunek nie radzi sobie z atakami szerszeni. Ostatecznie jednak w kraju kwitnącej wiśni wykorzystuje się europejskie pszczoły miodne – nawet podczas hodowli nowych linii pszczół.

Europejskie pszczoły miodne walczą z szerszeniem europejskim.

115 | Czy istnieje „szczepionka” dla pszczół?

116 | Czy ogrodnik musi pryskać ­swoje uprawy?

K192 - 365 faktów o pszczołach - sprawdź dostępność książki w sklepie Pasieki