W rodzinie najlepiej – rozwój rodziny pszczelej

35 | Jak wygląda pszczela kariera?

Pszczela kariera zaczyna się już w momencie wygryzienia się robotnicy, ponieważ pierwszą czynnością, jaką wykonuje, jest czyszczenie komórek. Usuwa wylinki i kał po larwach i poczwarkach. Odrobinę starsze owady podchodzą do sprzątania jeszcze dokładniej, wygładzając brzegi komórek, usuwając resztki zasklepu i polerując ściany propolisem. Młodziutkie robotnice są karmione dużą ilością pyłku – bogate w białko i tłuszcze dieta, doprowadza do nabrzmienia gruczołów gardzielowych i żuwaczkowych, wytwarzających mleczko pszczele. Dzięki temu owady mogą przystąpić do karmienia larw trzydniowych mieszaniną mleczka, pyłku i miodu. Po sześciu dniach pszczoły zaczynają podawać wyłącznie mleczko pszczele młodszym, 1–3 dniowym larwom.

Około dziewiątego dnia życia pszczoły wylatują na pierwszy oblot wokół ula, by opróżnić jelito z kału. Nasilenie lotów następuje ok. dwunastego dnia życia. Są wtedy tzw. robotnicami porządkowymi, zajmującymi się wynoszeniem nieczystości i martwych pszczół z ula oraz przerabianiem odebranego od zbieraczek nektaru w miód oraz ubijaniem zrzuconych do komórek obnóży pyłkowych, by przerobić je na pierzgę. Około 10 dnia życia, gdy pszczoły pracują w ulu na wszystkie zmiany, ich gruczoły woskowe zaczynają wytwarzać wosk. To właśnie młode robotnice ulowe budują plastry. Przez trzy tygodnie spędzone w ulu mają jeszcze za zadanie ogrzewać i/lub wentylować gniazdo – później obierają rolę strażniczek. Pszczoły „wojowniczki” sprawdzają, kto ląduje na wlotku gniazda, a jeśli osobnik im się nie spodoba, mają prawo użyć broni – czyli żądła. Obserwują lot zbliżających się owadów, a z bliska rozpoznają ich zapach. Gdy pożytek jest bardzo intensywny, pszczoła zostaje zbieraczką już po kilku godzinach od objęcia roli strażniczki. Zaczyna wtedy najbardziej niebezpieczną i wyczerpująca pracę – gromadząc pokarm, wodę lub substancje balsamiczne. To zadanie trwa przez ok. 15 dni, aż wyczerpana robotnica umrze.

36 | Kim jest ­trutówka?

Czasami w gnieździe mogą być również trutówki anatomiczne, których jajniki rozwijają się z powodu spożywania dużej ilości mleczka pszczelego. Takie pszczoły jednak nie składają jaj, ponieważ w rodzinie obecna jest zdrowa i młoda królowa. Często trutówki anatomiczne pojawiają się w rodzinach, które przygotowują się do rójki.

37 | Czy pszczoła ­podczas przegry przegrywa?

38 | Co wpływa na długość życia pszczół?

39 | Kogo ­rozstrzelają pszczoły?

Ostatecznie nikogo. To matka pszczela nieregularnie „strzela” jajami, składając je w komórkach przypadkowo i nieregularnie. Gdy wszystko jest w porządku, królowa składa jaja od środka plastra, gęsto i jedno przy drugim. Najlepiej widać to, gdy pszczoły zasklepią komórki z rozwijającymi się larwami. Zdarza się jednak, że czerw jest rozstrzelony, czyli nieregularnie rozmieszczony na plastrze, a między nim znajdują się puste komórki. Taka niedbałość matki może być spowodowana jej podeszłym wiekiem lub inną, fizjologiczną wadą. Czasami zdarza się, że czerw jest rozstrzelony z powodu braku pokarmu w środowisku. Wtedy wygłodniałe robotnice wyjadają larwy i poczwarki. To zjawisko zachodzi również w przypadku chowu wsobnego, ponieważ pszczoły zjadają wtedy larwy trutni dipoidalnych, albo gdy w rodzinie wystąpią choroby np. nosemoza typu C – owady usuwają wtedy porażone jaja.

40 | Czy czerw może się garbić?

Gdy królowa złoży niezapłodnione jaja w komórkach pszczelich, to powstają z nich trutnie. Robotnice wydłużają komórki pszczele, aby rozwijający się w nich samiec miał miejsce do prawidłowego wzrostu, jednak nie są w stanie poszerzyć wąskich komórek. Dlatego na plastrze z komórkami pszczelimi pojawiają się miejscowo bardzo wypukłe zasklepy. Chociaż czerw garbaty przywodzi na myśl dzwonnika z książki Victora Hugo, to samce, które wygryzają się z takich komórek, są mniejsze, ale rozwinięte prawidłowo (nazywane są karłowymi). Przyczyną pojawienia się czerwiu garbatego może być nieunasienienie młodej matki, brak plemników w zbiorniczku nasiennym królowej lub pojawienie się trutówek w rodzinie. Może być też wynikiem inwazji motylicy woskowej dużej.

41 | Czy pszczoły śpią w zimie?

Odpowiedź jest bardzo prosta i brzmi: nie. W przeciwieństwie do trzmieli czy os, gdzie z całej kolonii przeżywa tylko zapłodniona samica, powstała w bieżącym sezonie, która hibernuje od jesieni do wiosny, pszczoły miodne zawiązują tzw. kłąb zimowy, chroniący królową.

Wielkość kłębu zimowego pszczół i temperatura w ulu o zimnej zabudowie przy temperaturze zewnętrznej: +8,1°C (A) i – 7,0°C (B). Na podstawie: Chuda-Mickiewicz 1994. Źródło: „Hodowla pszczół” Jerzy Wilde, Jarosław Prabucki.

Skąd pszczoły biorą tyle energii? Z miodu! Właśnie dlatego rodzina pszczela gromadzi takie potężne zapasy. Kłąb przemieszcza się powoli po zapełnionych plastrach, odsklepiając komórki i spożywając miód lub specjalny pokarm podany przez pszczelarza. Czasami, gdy jest bardzo zimno, zbity kłąb nie jest w stanie się przemieścić i mimo że w sąsiednich ramkach jest pokarm, to rodzina obumiera. W marcu matka pszczela zaczyna czerwic, przygotowując się do nadchodzącego sezonu, a gdy temperatura powietrza na zewnątrz ula wzrośnie do 12°C, pszczoły wykonują pierwszy oblot i powoli zaczynają gromadzić pokarm.

42 | Czy trutnie żądlą?

Trutnie są bezbronne jak jagnięta wśród wilków. Ich aparat żądłowy jest całkowicie przekształcony w aparat kopulacyjny – nie mają żądła, więc nie żądlą. Nie radzą sobie też z gryzieniem, bo mają bardzo małe żuwaczki. Dlatego trutnie można trzymać bez obawy nawet w zamkniętej dłoni.

43 | Jak szybko rośnie larwa w komórce?

W internecie pojawiają się informacje o tysiąckrotnym przyborze masy przez larwę. Ta liczba wynika z uwzględniania w obliczeniach jajka i przedpoczwarki, chociaż pytanie dotyczy tylko larwy. Różne źródła podają, że masa larwy wzrasta od ok. 40 razy do nawet 90 (duży wpływ na wahania tej liczby ma rasa pszczół). Jeśli w obliczeniach porównamy ciężar jednodniowego jaja i pszczoły tuż przed wygryzieniem, to rzeczywiście jego masa wzrasta ok 1000 razy.

44 | Od czego zależy, że ­robotnica jest robotnicą, a królowa królową?

45 | Dlaczego z jaja raz wykluwa się truteń, a raz robotnica?

46 | Czy położenie jaja w komórce ma coś wspólnego z jego wiekiem?

Dawno, dawno temu pszczelarze myśleli, że położenie jaja w komórce (to czy stoi, czy leży) zależy od jego wieku. Jednak dzięki profesorowi Woyke wiemy, że zmiana ułożenia jaja nie jest związana z jego wiekiem, lecz z temperaturą otoczenia. W lecie niemal wszystkie stoją, a podczas zimnej wiosny – leżą. Robotnice, chcąc ogrzać jaja, wchodzą do komórek i przyciskają je głowami do dna. Dzięki temu jajo nie zostaje wyziębione. Rozwój jaja trwa 72–76 godzin.

47 | Czy larwy pszczół przędą?

48 | Co to jest ­zsypaniec?

Zsypaniec to inaczej pakiet pszczeli, czyli nowa rodzina pszczela utworzona z nadmiaru pszczół.

49 | Co to jest osyp pszczół?

Osyp pszczół to martwe pszczoły, które nie przetrwały zimy lub zamarły w wyniku głodu, choroby lub zatrucia. Osyp zimowy jest wykorzystywany w apiterapii do pozyskiwania chitozanu (środka o wielu właściwościach leczniczych, stosuje się go m.in. po chemioterapii). Osyp zimowy składa się również z drobinek wosku z zasklepów, kryształków cukru i innych zanieczyszczeń.

50 | Co to jest ­matecznik?

Matecznik to wydłużona komórka, w której rozwija się matka. Zazwyczaj pojawia się, gdy rodziny chcą się roić. Poczwarka w mateczniku wisi „do góry nogami”. Pszczelarze rozróżniają mateczniki ratunkowe, rojowe i cichej wymiany.

Pierwsze pojawiają się, gdy zabraknie matki w gnieździe np. pszczelarz niechcący zgniótł ją palcem. Wtedy pszczoły nadbudowują komórki zawierające jak najmłodsze larwy. Budowane są hurtowo, po 3-4 i zlokalizowane zwykle na środku plastra, choć nie zawsze. Matecznik na cichą wymianę (najczęściej jeden na środku plastra) pojawia się w momencie, kiedy pszczoły z jakiegoś powodu chcą wymienić matkę. Natomiast mateczniki rojowe występują hurtowo (nawet kilkanaście), są większe i zlokalizowane na krawędzi plastra. Pojawiają się w czasie rójek, a więc w maju-czerwcu.

51 | Jak to jest, że larwa matki nie wypada z matecznika...

Opisany mechanizm jeszcze nie został potwierdzony, ale wszystko wskazuje na to, że badaczka podąża dobrym tropem.

52 | Jak królowe walczą o tron?

W czasie rójki stara królowa wraz z częścią robotnic opuszcza gniazdo, w którym zostaje sporo pszczół i 10–20 komórek matecznikowych z młodymi matkami w środku. Pierwsza matka, która wydostanie się z matecznika, zaczyna titać – czyli wydawać odgłos: „tii-tii-tii”. Pozostałe, które wyszły już z komórek lub nadal tkwią w matecznikach, zaczynają odpowiadać na wołanie królowej. Odpowiedź tych, które śpiewają z komórek, brzmi „kwa-kwa” (dlatego jest zwane kwakaniem). Dźwięki wydawane przez młode pretendentki do tronu nazywane są przez pszczelarzy śpiewem. Jeżeli pszczoły nadal tkwiące w matecznikach usłyszą titanie, wtedy nie wychodzą z komórek – wygryzają tylko małą dziurkę, przez którą wysuwają języczek, by robotnice mogły je karmić. Natomiast jeśli kilka matek wygryzie się jednocześnie, to dochodzi do pojedynku, w którym próbują się zażądlić. Gdy podczas walki dochodzi do sytuacji, że obie przyszłe królowe miałyby się nawzajem zabić, to na chwilę przerywają starcie. Po wszystkim robotnice wynoszą z ula ciało przegranej. Kolejne młode matki wylatują z gniazda razem z częścią pszczół. Jednak gdy nastrój rojowy mija, królowa, która wygryza się z matecznika, zażądla pozostałe ciągle tkwiące w komórkach. Jeśli wewnątrz znajduje się poczwarka, to robotnice ćwiartują ją i zjadają.

53 | A może o kaście pszczoły nie decyduje to, co je, tylko to, czego nie je?

54 | Co sprawia, że matka jest tak duża?

Larwa karmiona wyłącznie mleczkiem pszczelim zawsze zmieni się w dorodną matkę, która żyje dłużej niż córki, jest stuprocentowo płodna i w dodatku ponad dwa razy cięższa. Powodem jest zdolność komórek macierzystych królowej do dalszego namnażania i późniejszego różnicowania się. Komórki macierzyste (podstawowe), są zdolne zmieniać się w każdy inny rodzaj komórek, w zależności od potrzeb i przeznaczenia. Dzięki nim powstają wszystkie tkanki i organy, jak skrzydła, czułki czy chitynowy oskórek.

*Epigenetyka to dział genetyki zajmujący się badaniem m.in. tego jak „włączanie i wyłączanie” genów wpływa na różnicowanie tkanek i jak czynniki zewnętrzne zmieniają ekspresję genów.

55 | Czy dieta ­matki może się ­zmienić?

Tuż po wygryzieniu matka jest karmiona miodem i najprawdopodobniej pyłkiem pszczelim. Jednak po kopulacji robotnice znowu podają jej wyłącznie mleczko pszczele, ze względu na wysokie zapotrzebowanie energetyczne do produkcji feromonów i jajeczek.

56 | Czy okłębianie matki to odpowiednik ludzkiego przytulania?

Właściwie jest to całkowite przeciwieństwo przytulania, ponieważ matka ginie. Może to nastąpić, gdy robotnice nie zaakceptują królowej podanej przez pszczelarza. Czasami zjawisko to pojawia się w ulikach weselnych, po powrocie samicy z lotu weselnego. Dokładna przyczyna okłębiania w tych dwóch przypadkach nie jest znana.

Jesienią pszczoły pozbywają się w omawiany sposób starej matki, po zastąpieniu jej młodszą podczas cichej wymiany. Następuje wtedy zwarte okłębienie królowej przez kilka lub kilkanaście robotnic, które uśmiercają ją lub uszkodzają. Truchełko mateczki jest wynoszone z ula przez robotnice. Dlatego, gdy jesienią pszczelarz znajdzie przed ulem matkę, może być pewny, że doszło do cichej wymiany.

57 | Po co znakuje się matki?

Na zdjęciach matek z profesjonalnych pasiek widać, że na grzbietach mają kolorowe plamki, czasem okrągłe, czasem w kształcie gwiazdki, a czasem po prostu namalowane flamastrem. Każdy kolor symbolizuje ostatnią cyfrę roku, w którym znakowano królowe – dzięki temu pszczelarz zna ich wiek. Niebieski to cyfra 0 lub 5, biały 1 lub 6, żółty 2 lub 7, czerwony 3 lub 8, a zielony 4 lub 9. Na przykład matka urodzona w 2020 r. będzie oznaczona kolorem niebieskim, a w 2021 – białym.

W takich kolorach produkuje się opalitki, czyli drobniutkie krążki, które przykleja się szelakiem do tułowia matki. Mają one dodatkowo nadrukowane liczby, które są numerem owada, a nie jego wiekiem. Ułatwia to hodowcom produkcję królowych, a pszczelarzom utrzymanie porządku w pasiece.

58 | Dlaczego opalitki mają kształt miseczki?

59 | Matecznik wygryziony i zgryziony – czym się różnią?

60 | Czy rodzina może mieć dwie matki?

Taka sytuacja zdarza się w rodzinach ze starą matką, której zapach stał się słaby i nie rozprzestrzenia się prawidłowo w rodzinie. Wtedy część pszczół czuje się osierocona i gdy pojawia się nowa królowa (albo taka, która wygryzła się z matecznika, albo podana przez pszczelarza), to współdzieli ul ze starą monarchinią. Matki mogą nawet mijać się na plastrach nie zwracając na siebie uwagi! Jest to dowód na to, jak ważny w rodzinie pszczelej jest zapach i substancja mateczna. Sytuacja jednak zmienia się jesienią, kiedy pszczoły przygotowują się do zimowli. Eliminują wtedy starą matkę, okłębiając ją.

Na zdjęciu widać dwie matki spokojnie wędrujące po ­plastrze.

61 | Co ratuje matka ratunkowa?

Czasami królowa ginie. Może być to wynikiem źle przeprowadzonego przeglądu (np. matka wypadła z gniazda i nie może wrócić). Wtedy w gnieździe panuje bezmateczność. Brakuje w nim feromonów królowej i pszczoły są zaniepokojone, nie chcą też pracować. Biernie siadają na wlotku, jakby na coś czekały. By opanować chaos, robotnice karmią obficie mleczkiem pszczelim wszystkie młode larwy, które nie ukończyły trzeciego dnia rozwoju, a następnie tam, gdzie zgromadziło się najwięcej mleczka, pszczoły nadbudowują komórki. Gdyby nie matki ratunkowe cała rodzina by się rozpadła. Pojawiłyby się trutówki, a ostatecznie nastąpiłaby śmierć rodziny, ponieważ nie pojawiłyby się nowe robotnice, które powstają tylko dzięki królowej. Czasem osierocone pszczoły szukają innych gniazd. Można więc powiedzieć, że mateczniki ratunkowe ratują całą rodzinę.

62 | Co się dzieje, gdy królowa umrze?

Gdy królowa umrze, losy rodziny mogą potoczyć się na trzy sposoby. Pierwszy, to gdy pszczołom uda się wychować matkę ratunkową. Drugi to gdy po trzech tygodniach bezkrólewia pojawiają się trutówki. Trzecia opcja to pomoc pszczelarza, który poda rodzinie nową mamę.

63 | Jak przebiega rójka?

64 | Dlaczego pszczoły się roją?

Do rójki zazwyczaj dochodzi w połowie maja. Jest to związane z gwałtownym zwiększaniem się siły rodziny i dużym dopływem pożytku. Matka wtedy bardzo intensywnie czerwi i młodych karmicielek jest w gnieździe zbyt dużo. Produkują mleczko pszczele, na które nie ma „zbytu”, ponieważ w ulu jest za mało larw do karmienia. Dlatego matka zaczerwia komórki trutowe, ponieważ larwy samców zjadają więcej mleczka niż larwy robotnic. Gdy pszczelarz zauważy, że rodzina zaczęła wychowywać trutnie, to wie, że wkrótce może dojść do rójki. Nadmiar młodych robotnic pozbawionych możliwości pracy sprawia, że skupiają się w wolnych przestrzeniach gniazda i nic nie robią. Nastrój rojowy narasta, a matka zaczyna składać jaja do miseczek matecznikowych, by powstały nowe królowe. Wkrótce pierwszy rój, ze starą matką, opuszcza gniazdo. Można więc powiedzieć, że rójkę wywołuje nadmiar pszczół w gnieździe. Natomiast według teorii Johannesa Mehringa rójka to sposób rozmnażania organizmu, jakim jest rodzina pszczela.

65 | Co to ­śpiewak?

66 | Co to jest macierzak?

67 | Czym jest głodniak?

K192 - 365 faktów o pszczołach - sprawdź dostępność książki w sklepie Pasieki