Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 3.

Pomimo tego, że w kalendarzu odnotowaliśmy porę zimową, niemniej należałoby już myśleć o przyszłym sezonie pasiecznym. Dlatego też w niniejszym artykule chciałbym przedstawić kolejne gatunki roślin, które są mniej popularne i przez szersze grono pszczelarzy słabiej znane lub nieznane, a które mogą stanowić źródło pokarmu dla pszczoły miodnej.

Groszek leśny. Fot. Aneta Sulborska

Groszek leśny – Lathyrus sylvestris L.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Rośnie niemal w całej Europie. W Polsce można go spotkać na suchych zboczach, przydrożach oraz w widnych zaroślach. Zaliczany jest do bylin kłączowych. Część nadziemną rośliny stanowi pełzająca lub pnąca się, kanciasta i oskrzydlona łodyga o długości do 1-3 m.

Groszek leśny. Fot. Aneta Sulborska

Liście utworzone są z jednej pary listków, z wyraźnie zaznaczającymi się 3-5 nerwami. Wierzchołek blaszki zakończony jest rozgałęzionym wąsem. Ogonki liściowe są oskrzydlone a u ich podstawy wyrastają wąskie przylistki. Duże, bezwonne kwiaty (2-12) tworzą groniaste kwiatostany osadzone na długich szypułkach.

Korona charakteryzuje się zmienną barwą, w czasie kwitnienia jest różowa z ciemniej żyłkowanym żagielkiem (górnym płatkiem), który z zewnątrz jest zielonkawo nabiegły, natomiast skrzydełka (dwa boczne płatki korony) są purpurowe.

Kielich cechuje się obecnością zaostrzonych ząbków. Kwitnienie gatunku trwa od VI do VIII. Owocem jest spłaszczony strąk, zawierający zazwyczaj 14 nasion o brązowej łupinie nasiennej z charakterystycznym jasnym znaczkiem obejmującym ponad połowę obwodu tego organu.

Łacińska nazwa rodzajowa rośliny prawdopodobnie wywodzi się od przedrostka la- i greckiego słowa thúrion (= dziki, podniecający, natarczywy). Natomiast nazwę gatunkową sylvestris można przetłumaczyć jako leśny, tworzący las (łac. silva = las). W stanie świeżym groszek jest szkodliwy dla zwierząt (zwł. koni), jednak w sianie traci gorzki smak i dlatego dawniej był uprawiany na paszę.

Fenkuł włoski (= koper włoski) – Foeniculum vulgare Mill.

Rodzina: Apiaceae – selerowate

Koper włoski. Fot. Aneta Sulborska

Wywodzi się z rejonu basenu Morza Śródziemnego. Jest byliną, lecz w uprawie wykorzystywany jest jako roślina dwuletnia lub jednoroczna. Wykształca wzniesioną, rozgałęzioną łodygę o wysokości do 2 m, z której wyrastają pierzasto wcinane liście o bardzo wąskich, włosowatych odcinkach.

Łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od słowa foenum = siano, suszona trawa i prawdopodobnie nawiązuje do wyglądu liści, które po wysuszeniu przypominają siano. Cała roślina cechuje się przyjemnym, przez jednych określanym jako korzenny, przez innych jako anyżowy, zapachem.

Roślina wykształca niewielkie, żółtawe kwiatki zebrane w kwiatostany typu baldacha złożonego. Kwiaty są utworzone z pięciokrotnego okwiatu, 5 pręcików i jednego słupka. Kwitnienie trwa od VII do jesieni. Owocem jest rozłupnia, która rozpada się na dwie rozłupki zawieszone na wspólnym wieszadełku tzw. karpoforze. W uprawie znajdują się 3 podgatunki traktowane jako odmiany uprawne: typowa (var. vulgare), która wykształca mniejsze, ciemniej zabarwione owoce, o ostrzejszym smaku i niemiłym zapachu, uprawiana głównie dla przemysłu farmakologicznego, słodka (var. dulce) o słodkoanyżowym smaku. Jej owoce i liście wykorzystywane są jako przyprawa do mięsa, chleba, ogórków, zup oraz do zaprawiania alkoholi (likierów, absyntu) oraz dodatek do pierników i suszonych fig. W Indiach przyprawia się nią ryż i żuje razem z betelem.

Trzecią z odmian jest azorska (var. azoricum), u której mięśnieją nasady dolnych (odziomkowych) liści, tworząc rodzaj „cebuli”, która spożywana jest jako jarzyna. Jadalne są także bielone ogonki liściowe. Ta odmiana ceniona jest zwłaszcza w kuchni włoskiej i francuskiej. W niektórych krajach (np. w Holandii) fenkuł wykorzystywany jest w celach ozdobnych.

Koper włoski uprawiany był już w starożytności dla celów leczniczych, przyprawowych i kulinarnych. Olejek uzyskiwany z jego owoców znalazł zastosowanie w perfumerii i kosmetyce (m.in. jest składnikiem preparatów antycellulitowych), zaliczany jest także do łagodnych afrodyzjaków.

W fitoterapii roślina wykorzystywana jest m.in. w leczeniu niestrawności, zaburzeń menstruacyjnych, przy kaszlu i wzdęciach (woda koperkowa podawana niemowlętom), dla poprawy laktacji, zewnętrznie może być stosowana w schorzeniach skóry oraz do przemywania zmęczonych oczu.

Według wierzeń ludowych natarcie ula zielem kopru włoskiego (także ogrodowego) pozwala zatrzymać w nim pszczoły. Fenkuł od czasów antycznych był uważany za jedną z siedmiu świętych roślin, a jego pędy wplatano w wianki uczestników misteriów dionizyjskich w Attyce.

W tamtych czasach traktowany był także jako środek odchudzający oraz składnik teriaku – słynnej odtrutki. W krajach anglosaskich wierzono, że roślina chroni przed złymi duchami, dlatego jej pęczki wieszano w pokojach sypialnych dzieci.

Koper włoski. Fot. Aneta Sulborska

Łyszczec wiechowaty (=gipsówka wiechowata, waplinek) – Gypsophila paniculata L.

Rodzina: Caryophyllaceae – goździkowate

Łyszczec wiechowaty. Fot. Aneta Sulborska

W stanie naturalnym rośnie na stepach Polesia, Wołynia i Litwy (roślina zaliczana jest do tzw. biegaczy stepowych – pod koniec okresu wegetacyjnego łodyga wyrywana jest z gleby i przenoszona wraz z wiatrem na znaczne odległości; w trakcie tej wędrówki nasiona wysypują się z owoców i po drodze rozsiewają).

W uprawie znajduje się od 1759 r. Zaliczany jest do bylin korzeniowych o kulistym pokroju. Wykształca silnie rozgałęzione pędy osiągające wysokość do 40-100 cm. Liście są lancetowate, ostro zakończone o długości 5-7 cm pokryte szarym nalotem woskowym, wyrastają parami.

Ich nasady są zrośnięte u podstawy. Drobne, białe kwiaty (u odmian także różowawe) tworzą wiechowate kwiatostany. Kwiaty zbudowane są z 5 działek kielicha i 5 płatków korony (odmiany cechują się kwiatami pełnymi), zawierają także 10 pręcików i jeden słupek.

Kwitnienie trwa od VI do VIII. Owocem jest kulista torebka zawierająca czarne, drobne nasiona (jedna roślina może wykształcić ponad 10 tys. nasion). Roślina wykorzystywana jest na kwiat cięty do ozdoby wiązanek i innych dekoracji kwiatowych (tzw. kaszka) lub po zasuszeniu stanowi dodatek do suchych kompozycji.

Łacińska nazwa rodzajowa wywodzi się od greckich słów: gýpsos (= gips) i phílos (= przyjaciel), którą można przetłumaczyć jako roślinę rosnącą na podłożu gipsowym. Rozdrobnione korzenie i rozłogi gipsówki znane są jako „biały korzeń mydlany” lub „lewantyński korzeń mydlany” i wykorzystywane w medycynie ludowej, gdyż mają działanie moczopędne, wykrztuśne i przeciwreumatyczne.

Wyciągi z korzeni działają także owadobójczo i bakteriobójczo, a wyizolowane saponiny – plemnikobójczo. Roślina znalazła zastosowanie jako środek do prania tkanin, wełny i futer (obecnie dodaje się ją do niektórych środków piorących) lub surowiec do uzyskania saponin, które następnie służą np. do wyrobu gaśnic pianowych. W stanie naturalnym gatunek znajduje się pod częściową ochroną.

Baptysja błękitna (= baptysja południowa, fałszywe indygo) – Baptisia australis (L.) R. Br.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Jest byliną o kępiastym pokroju pochodzącą ze wschodnich i centralnych stanów USA, gdzie rośnie wśród wysokich traw na preriach oraz terenach leśnych, natomiast w Europie jest uprawiana w celach ozdobnych. Wykształca podziemne kłącza oraz głęboko sięgający palowy system korzeniowy.

Pędy są wzniesione, dorastają do 1-1,2 m wysokości. Baptysja posiada trójlistkowe, nerkowate liście, które jesienią czernieją. Kwiaty o typowej dla przedstawicieli bobowatych budowie, fioletowoniebieskie, zebrane są w długie (do 40 cm), luźne grona.

Baptysja zakwita w V i kwitnie do połowy VI. W zależności od warunków pogodowych liczba kwiatów wykształcanych przez rośliny może wahać się od około 400 do 900 na 1 m². Owocem są rozdęte strąki, które czernieją w miarę dojrzewania, stanowiąc element dekoracyjny.

Pędy z owocami wykorzystywane są również jako ozdoba do suchych bukietów. Z racji grzechoczących wewnątrz nasion, strąkami lubią bawić się dzieci. Nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się z języka greckiego, gdzie słowo bapto oznacza farbować, malować. Z tym związana jest także zwyczajowa nazwa „fałszywe indygo”, która odnosi się do używania dziko rosnących gatunków baptysji przez pierwszych amerykańskich osadników jako substytutu prawdziwego indygowca wykorzystywanego do barwienia tkanin.

Baptysja błękitna. Fot. Aneta Sulborska

Dr Aneta Sulborska

Więcej informacji na temat roślin pożytkowych w książce autorki dostępnej na www.sklep.pasieka24.pl
(kod: K182) oraz u dystrybutorów.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"