Pszczoły też chodzą na grzyby

O tym, że wiele owadów kocha prawdziwki, podgrzybki i gołąbki przekonał się każdy grzybiarz, który po powrocie do domu przeglądał zbiory i załamywał ręce nad tunelami w kapeluszach . Czy również nasze podopieczne – pszczoły, też chodzą, a raczej latają, na grzyby?

Spodnia strona liścia porzeczki porażona rdzą wejmutkowo-porzeczkową. Fot. Rafał Szyrszeń

Pszczoły do wychowu czerwiu potrzebują białka, pozyskiwanego z pyłku roślinnego. Na terenach o charakterze wielkopowierzchniowych monokultur i podczas niesprzyjających warunków środowiskowych pyłku kwiatowego może okresowo brakować, a ograniczona jego dostępność skutkować będzie zahamowaniem rozwoju pszczelej rodziny.

Ograniczenie napływu pokarmu przypada na okres sierpnia i września, a jak wiemy, jest to czas, gdy rodzina pszczela powinna mieć bardzo dobre warunki rozwoju. Wtedy dostępność odpowiedniej ilości białka decyduje o wielkości i jakości rodziny w okresie zimowli, więc jakiekolwiek przerwy w dostępności pyłku mogą zdecydować o przetrwaniu kolonii [Hoover i Ovinge 2018].

 Rys. Mariusz Uchman

Wielu pszczelarzy w celu pobudzenia rodziny pszczelej do wychowu czerwiu podaje pszczołom pyłek w postaci zmielonych obnóży. Taki proszek serwuje się rodzinie bezpośrednio lub dodaje do ciasta cukrowego, lub miodowo-cukrowego.

Jednak ze względu na wysokie koszty od wielu lat poszukuje się dobrego i taniego substytutu obnóży pyłkowych. Pyłek kwiatowy to cenny towar, który można drogo sprzedać lub samemu spożyć w celach zdrowotnych.

Prawdopodobnie jako jedną z pierwszych udanych prób zastąpienia pyłku było wykorzystanie drożdży, czyli jednokomórkowych grzybów. Zadziwiająco dobrze pszczoły reagują na ten rodzaj pokarmu białkowego, dlatego jest przez pszczelarzy używany najczęściej.

Popularnym sposobem podawania pszczołom drożdży jest dodawanie ich do ciasta cukrowego. Nie trudno wysnuć wniosek, że skoro pszczoły tak pozytywnie reagują na pokarm z grzybów, to są naturalnie przystosowane do ich trawienia. Ta specyficzna adaptacja jest konieczna, gdyż grzyby mają ścianę komórkową zbudowaną z ciężkostrawnej chityny. By pszczoły mogły przystosować się do trawienia drożdży, musiały w przeszłości często pobierać i trawić komórki grzybowe.

Niekorzystny wpływ na jakość pyłku, a w dalszym etapie tworzenie się pierzgi, ma wysokie stężenie pestycydów, a w szczególności fungicydów. Tym większe niekorzystne oddziaływanie pestycydów im mniejszy organizm, gdyż trudniej mu zneutralizować wysoką dawkę toksyn.

Dlatego ilość mikroskopijnych symbiontów drastycznie spada. Strategię opartą na różnicy wielkości organizmów wykorzystuje się np. podczas eliminowania Varroa destructor. Środki stosowanie w zwalczaniu roztocza szkodzą również pszczołom, lecz w mniejszym stopniu, ze względu na większe w stosunku do roztoczy rozmiary pszczół.

Po redukcji przez pestycydy populacji mikroskopijnych symbiontów, ich miejsce zajmują chorobotwórcze i wielokomórkowe patogeny np. grzyb wywołujący grzybicę wapienną (Ascosphaera apis). Mikroorganizmy symbiotyczne są również konkurencją dla jednokomórkowych patogenów i ograniczają ich rozwój. Dlatego wyjałowione środowisko ulowe jest bardzo dobrym miejscem do inwazji patogenów.

Czy drożdże to jedyne grzyby wykorzystywane przez pszczoły? Ponownie odpowiedź brzmi: nie. Co więcej, pszczoły mogą wykorzystywać również grzyby wielokomórkowe z typu grzybów podstawczaków, czyli tych, do których należą pieczarki czy borowiki.

Pierwsze obserwacje zbierania grzybów wielokomórkowych jako substytutu pyłku pochodzą już z 1875 roku [Zabriskie 1875, Shaw D. E. 1999]. Autor zaobserwował pszczoły zbierające zarodniki rdzy malinowej (Uredo luminata) w stanie Nowy Jork w USA. Przykładem innego zbieranego przez pszczoły grzyba jest wywołujący rdzę wejmutkowo-porzeczkową o łacińskiej nazwie: Cronartium ribicola. Jak sama nazwa wskazuje, jest to grzyb dwudomowy, czyli poraża zarówno sosny wejmutki, jak i porzeczki.

Pszczoły zbierające tego grzyba zaobserwować można na spodniej stronie liści porzeczek. Obiektem ich zainteresowania są zarodniki, z których formują pomarańczowe obnóża grzybowe. Są one wykorzystywane przez pszczoły ulowe jako pokarm – podobnie jak pyłek.

Górna strona liścia porzeczki porażona rdzą wejmutkowo-porzeczkową. Fot. Rafał Szyrszeń

Bardzo zaskakującym faktem jest to, że niektóre grzyby z rodziny rdzowatych wytwarzają słodkie wydzieliny w celu przyciągania owadów, które następnie rozprzestrzeniają zarodniki na inne rośliny [Wäckers 2005, Lundgren 2009].

Jeszcze bardziej fascynujące są wyniki i wnioski płynące z badań na zarodnikach rdzy jeżyny. Shaw [1980], badając zbiór zarodników rdzy przez pszczoły miodne, stwierdził, że odbijały światło ultrafioletowe o długości fali, na którą pszczoły są bardzo wrażliwe. Tak więc grzyb ten może celowo wabić pszczoły. Produkcja słodkiej wydzieliny i zdolność wabienia zbieraczek to przystosowania ewolucyjne, które świadczą o daleko idącej adaptacji tych grzybów do symbiozy z pszczołami i innymi owadami.

Te przystosowania mogą również świadczyć o długiej historii kooperacji gatunków rdzy i owadów.

Schmidt [1984] stwierdził, że pszczoły konsumowały zarodniki rdzy z rodzaju Uromyces równie łatwo jak pyłki mniszka lekarskiego, mimo że mają niewielką zawartość białka. Nie jest do końca jasne, czy zarodniki mają dużą wartość odżywczą dla pszczół, czy pełnią funkcję jedynie uzupełniającą w diecie.

Jednak trzeba wspomnieć o niepokojącym fakcie związanym ze zbieraniem przez pszczoły zarodników rdzy. Obserwuje się, że pobieranie przez pszczoły tego typu pokarmu zbiega się w czasie z pogorszeniem stanu zdrowotnościowego rodziny pszczelej.

Przedstawione powyżej informacje jednoznacznie potwierdzają tezę, że pszczoły również „chodzą na grzyby”. Jest to pokarm prawdopodobnie mniej dla nich odpowiedni, ale niektóre badania sugerują, że niezbędny. Zapewne wiele jeszcze nie wiemy o zwyczajach kulinarnych pszczół i z pewnością jeszcze nieraz nas zaskoczą.

Rafał Szyrszeń

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"