Chemia w pasiece
W pszczelarstwie, podobnie jak w innych dziedzinach, dość regularnie zmieniają się poglądy, często nawet w najbardziej podstawowych sprawach. Zmieniająca się moda na pewne elementy życia powoduje, że bardzo często popadamy w kolejne skrajności, zapominając, że prawda najczęściej leży gdzieś pośrodku.
Doskonałym przykładem mogą być powszechnie znane, bardzo ekstremalne, teorie z zakresu żywienia człowieka. Popadamy też w fascynację pewnymi osiągnięciami techniki, a następnie przechodzimy do totalnej ich negacji.
Zaaplikowanie agresywnej rodzinie odpowiedniej substancji
zapachowej całkowicie zmienia jej zachowanie
Podobnie zmieniają się poglądy na temat stosowania substancji chemicznych w pszczelarstwie. Określone stosunkowo niedawno wymagania związane z jakością miodu, szczególnie w zakresie dotyczącym pozostałości substancji przeciwwarrozowych i antybiotyków, zmieniły diametralnie podejście większości pszczelarzy i naukowców do ich stosowania. Jakkolwiek jakość produktów pszczelich jest sprawą nadrzędną, oczywistą i bezdyskusyjną, to różne działania z tym związane budzą już szereg wątpliwości.
Przy tej okazji, niejako automatycznie, pojawia się niechęć do stosowania wszystkich innych specyfików natury chemicznej w ogóle, bez względu na to czy mają jakikolwiek związek z jakością produktów pszczelich, czy też jakie jest ich przeznaczenie, działanie lub efekty uboczne.
Spojrzenie na praktyczne zastosowanie substancji chemicznych w gospodarce pasiecznej wyłącznie przez pryzmat stosowania i pozostałości środków leczniczych w produktach pszczelich byłoby uproszczeniem zagadnienia.
Substancje chemiczne pochodzenia zarówno naturalnego, jak i syntetycznego, a także procesy i reakcje chemiczne mają i mogą mieć szerokie zastosowanie w całym pszczelarstwie, nie niosąc żadnych zagrożeń i szkodliwych efektów.
Substancje chemiczne są jednym z podstawowych mediów umożliwiających pszczołom wzajemne przekazywanie informacji w rodzinie. Większość z nich zostało już rozpoznanych, poznane są ich struktury, a także możliwości ich syntezy.
Z tego powodu istnieją potencjalnie nieograniczone możliwości ingerowania czy też kierowania zachowaniami pszczół. Praktyczne wykorzystanie tych możliwości może znacznie ułatwić pracę w pasiece i poprawić jej efekty.
I. Środki warroabójcze, antybiotyki i inne leki oraz środki dezynfekcyjne
Ta liczna i bardzo zróżnicowana grupa środków chemicznych wzbudza w ostatnim czasie najwięcej emocji.
W trosce o jakość produktów pszczelich, a przede wszystkim zdrowie konsumentów, znaczna ich część na skutek wprowadzenia odpowiednich dyrektyw została wycofana ze stosowania w krajach zrzeszonych w Unii Europejskiej.
Idea jak najbardziej słuszna, jednak nagłe i zbyt ostre restrykcje lub ograniczenia powodują najczęściej efekty odległe od zamierzonych. Przekonałem się o tym podczas mojej ostatniej, koleżeńskiej wizyty u pszczelarzy w kraju UE, którego pszczelarstwo jest dla nas od wielu lat wzorem do naśladowania.
Podczas oficjalnych rozmów dowiedziałem się, że...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
II. Substancje zapachowe jako środki pomocnicze w gospodarce pasiecznej
Każda substancja chemiczna posiada charakterystyczny zapach. Jego intensywność jest zależna od jej właściwości fizycznych. Zapach istotnie wpływa na zachowania organizmu. Sposób odbierania i reagowania na niego jest sprawą względną i charakterystyczną dla danego gatunku i osobnika.
Niemal wszystkie gatunki zwierząt (w tym pszczoła miodna) wytworzyły specjalne systemy wydzielania i odbierania substancji zapachowych (tzw. feromonów) jako swoisty i precyzyjny sposób przekazywania informacji.
Owady posiadają bardzo czuły system odbierania bodźców zapachowych. Zmysł powonienia pszczoły jest około 1000-krotnie bardziej czuły od zmysłu powonienia człowieka.
Jak już wspomniano, rozwój chemii umożliwia syntezę wielu różnych substancji zapachowych, w tym między innymi feromonów identycznych z naturalnymi.
Zapachy a agresja pszczół
W wielu pasiekach pojawiają się rodziny, delikatnie ujmując, o ponadprzeciętnych skłonnościach do żądlenia. Ze względu na bardzo złożony charakter takich zachowań celowo pomijam tutaj przyczyny takiego stanu rzeczy, jak również mechanizmy kierujące takimi zachowaniami pszczół.
Dotychczasowe obserwacje pozwalają przypuszczać, iż najczęściej pszczoły nie mają genetycznie uwarunkowanej agresji, gdyż te same rodziny po zmianie miejsca położenia (przewiezieniu na inne pasieczysko) lub po potraktowaniu odpowiednimi czynnikami trwale zmieniały swoje zachowanie.
Często powodem nadmiernego żądlenia są...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Atraktanty i repelenty
Zapach może być odbierany przez pszczołę jako bodziec przyjemny, obojętny lub nieprzyjemny, a tym samym przywabiać je, nie działać lub odstraszać. Na tej podstawie zwyczajowo podzielono substancje o wyraźnym działaniu zapachowym na atraktanty i repelenty.
Podział ten jest błędny, ponieważ najczęściej ta sama substancja lub preparat może oddziaływać różnie w zależności od zastosowanego stężenia i warunków środowiska.
Oddziaływanie zapachu jest tylko chwilowe, gdyż po pewnym czasie dochodzi do zjawiska przyzwyczajania się do obecności czynnika. Czas działania uzależniony jest między innymi od pozostałych warunków otoczenia. Dotychczasowe obserwacje dowodzą, iż zdecydowanie mocniejsze i trwalsze jest działanie pewnych kompozycji niż pojedynczych związków.
Właściwości zapachowe substancji były i są...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Feromony
Repelenty mogą znacznie ograniczyć a nawet wyeliminować rabunki w pasiece
Feromony to specyficzne substancje zapachowe wydzielane przez specjalne gruczoły owadów, w tym także przez gruczoły wydzielania zewnętrznego pszczół. Odbierane są przez owady tego samego gatunku jako swoiste zapachy. Działają jako bodźce zapachowe, warunkując stan fizjologiczny i zachowania pozostałych osobników tego samego gatunku.
Niemal wszystkie gatunki zwierząt (w tym pszczoła miodna) wytworzyły specjalne systemy wydzielania i odbierania takich substancji zapachowych jako swoisty, precyzyjny, a zarazem szybki sposób przekazywania informacji. Przykładem jest zachowanie i reakcja roju na nagłe zniknięcie matki.
Struktury chemiczne oraz właściwości feromonów...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
III. Anestezja pszczół
Usypianie pszczół substancjami chemicznymi jest procesem stosowanym już stosunkowo dawno w wielu krajach. Najpowszechniej używany jest dwutlenek węgla podczas inseminacji matek pszczelich.
Efekty anestezji można wykorzystać także podczas różnych prac pasiecznych i z zastosowaniem innych specyfików, na przykład tlenków azotu. Bardzo dobre rezultaty usypiania osiąga się podczas poddawania matek do rodzin czy też wymiany matek w ulikach weselnych.
Pamiętać należy o tym, iż takie zabiegi powodują pewne niekorzystne zmiany w procesach życiowych pszczół, a w związku z tym należy je stosować tylko w określonych sytuacjach i zachować szczególną ostrożność, aby nie doprowadzić do przedawkowania.
IV. Odżywki i pasze dla pszczół
Kolejnym przykładem zastosowania procesów chemicznych w pszczelarstwie jest produkcja odpowiednich pasz i odżywek. Większość oferowanych syropów oraz ciast do podkarmiania i dokarmiania pszczół to produkty powstałe w procesie częściowej inwersji chemicznej cukrów złożonych (tzw. polisacharydów) do cukrów prostych.
Prawidłowo wyprodukowany syrop inwertowany jest...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Podsumowanie
Istniejące środki chemiczne przeznaczone do stosowania w pszczelarstwie nie są jeszcze doskonałe i wymagają dalszych udoskonaleń. Zasób dostępnych środków jest ograniczony między innymi ze względów zdrowotnych, ale także formalno-prawnych.
Części specyfików całkowicie bezpiecznych dla zdrowia i środowiska ze względu na ograniczony zasięg i niewielką produkcję nie opłaca się poddawać oficjalnym procedurom rejestracyjnym, stąd też nie trafiają na rynek.
Potrzebne są dalsze poszukiwania i badania mechanizmów oraz konsekwencji ich stosowania. Istnieją przesłanki, iż w niedalekiej przyszłości powstaną specyfiki znacznie skuteczniejsze od oferowanych obecnie.
Nie bójmy się zatem chemii, lecz starajmy się ją właściwie i rozsądnie wykorzystywać. Racjonalne stosowanie różnych specyfików w gospodarstwie pasiecznym może znacznie usprawnić i ułatwić prace, nie szkodząc absolutnie rodzinom pszczelim, nie wpływając na jakość produktów ani na zdrowie pszczelarza i konsumenta produktów.
Eksperymentalne tablice do badania właściwości zapachowych
substancji
