Czy pszczoła jest odporna?

Zastanawiamy się czasem, czemu służą choroby i szkodniki? Dlaczego natura, tak przecież doskonała, wytworzyła rozliczne zagrożenia dla organizmów z naszego zdroworozsądkowego punktu widzenia „pożytecznych”? Występowanie chorób i szkodników w świecie organizmów żywych jest rzeczą jak najbardziej naturalną. Przyroda ożywiona funkcjonuje na zasadzie łańcuchów troficznych (pokarmowych).

fot. Roman Dudzik

Każdy organizm odżywia się w określony sposób i stanowi pożywienie dla innych. Również atakujące pszczoły bakterie, grzyby, wirusy, pasożyty wewnętrzne i zewnętrzne, szkodniki gniazda pszczelego oraz produktów pszczelich spełniają określoną rolę w naturalnym ekosystemie i są w nim potrzebne, chociaż trudno to zrozumieć z punktu widzenia gospodarczego.

W naturalnym środowisku przyrodniczym jest utrzymywana równowaga między wszystkimi organizmami bytującymi na danym terenie.

W procesie ewolucji wytworzyły się mechanizmy pozwalające tę równowagę zachować. Nie pozwalają one na zdominowanie ekosystemu przez jeden gatunek, co odbyłoby się kosztem innych gatunków, których liczebność w tej sytuacji uległaby zmniejszeniu. Wtedy mogłoby dojść do degradacji środowiska, a więc sytuacji w przyrodzie niekorzystnej i niepotrzebnej.

Naturalna regulacja

Dlatego liczebność osobników poszczególnych gatunków jest regulowana, najpierw przez ilość pożywienia wytwarzanego przez rośliny (producentów), a później przez wzajemne zależności między konsumentami kolejnych stopni, do których należą również czynniki chorobotwórcze, pasożyty i szkodniki.

Przy okazji są one czynnikiem selekcyjnym, ponieważ eliminują słabsze jednostki wykluczając je z dalszej reprodukcji, czym przeciwdziałają degradacji gatunku. Pszczoły, będące takim samym składnikiem ekosystemu jak wszystkie inne gatunki, podlegają identycznym procesom.

Ich liczebność jest regulowana przez możliwości pokarmowe bazy pożytkowej, a osobniki słabsze, których reprodukcja mogłaby doprowadzić do osłabienia gatunku, są likwidowane przez choroby, pasożyty, szkodniki i drapieżniki. Natomiast szkodniki gniazda pszczelego i produktów pszczelich likwidują (można powiedzieć, że utylizują) opuszczone budowle pszczół i martwe pszczoły.

Odporność u pszczół

Mimo wielu zagrożeń środowiskowych, pszczoły istnieją na świecie już kilkadziesiąt milionów lat i dotychczas miały się całkiem dobrze. Wniosek stąd, że gatunek ten musi posiadać wiele mechanizmów umożliwiających pokonanie atakujących go zewsząd czynników chorobotwórczych, wrogów i szkodników.

I jest tak w rzeczywistości, bowiem barier chroniących pszczoły przed zachorowaniami jest tak dużo, że po zapoznaniu się z nimi aż trudno uwierzyć, że jakieś patogeny mogą się dostać do rodziny pszczelej, a tym bardziej do organizmu pojedynczej pszczoły, by wywołać w niej proces chorobowy.

Organizm pszczoły broni się przed chorobą stosując mechanizmy obronne, które nie dopuszczają do zakażenia oraz likwidują czynnik zakaźny, który do organizmu się dostał. Mechanizmy te określa się mianem odporności. Z punktu widzenia fizjologii odporność dzieli się na naturalną i nabytą.

Odporność naturalna

Odporność naturalna zależy od właściwości fizjologicznych organizmu, jest uwarunkowana genetycznie i ujawnia się przy pierwszym zetknięciu pszczoły z zarazkami. Przykładem jest odporność pszczół dorosłych na zgnilec złośliwy, kiślicę, chorobę woreczkową i grzybicę wapienną.

Na wymienione jednostki choruje tylko czerw, ponieważ pszczoły dorosłe dysponują mechanizmami niedopuszczającymi do ich zakażenia. Odwrotna sytuacja jest przy nosemozie i chorobie roztoczowej, na te choroby zapadają tylko pszczoły dorosłe i to w określonym wieku, zaś czerw jest na nie całkowicie odporny.

Jest to naturalna odporność bezwzględna.
Natomiast odporność względna ma miejsce wtedy, gdy czynnik chorobotwórczy może wniknąć do organizmu pszczoły w sprzyjających do tego warunkach. Zdarza się to rzadko, ponieważ organizm wytwarza wiele mechanizmów obronnych, na przykład błony trawienne w jelicie środkowym, okrywa ciała pszczoły i włoski w przetchlinkach.

Drobnoustroje chorobotwórcze, które wnikną do organizmu nie zawsze wywołają chorobę, ponieważ zaatakowany organizm uruchamia mechanizmy obronne natury komórkowej i humoralnej. Odporność komórkowa polega na pochłanianiu, otaczaniu, niszczeniu, a także izolowaniu mikroorganizmów, które znalazły się w hemolimfie. Odporność humoralna to działanie przeciwciał i antytoksyn.

Przeciwciała powodują zlepianie się patogenów (aglutyniny) lub rozpuszczanie się komórek bakterii (bakteriolizyny). Antytoksyny zobojętniają trujące substancje wydzielane przez drobnoustroje. Najważniejszym antygenem odpowiedzialnym za naturalną (wrodzoną) odporność humoralną pszczoły jest lizozym.

Jest to rozpuszczone w hemolimfie białko, mające zdolność rozpuszczania ścian komórkowych bakterii, które dostały się do jamy ciała pszczoły. Lizozym wytwarzany jest przez wyspecjalizowane komórki ciała tłuszczowego pszczoły.

fot. Dariusz Małanowski

Odporność pszczoły na zewnątrz
Innym rodzajem odporności naturalnej, charakterystycznym dla wielu gatunków owadów jest odporność sekrecyjna.

U pszczół polega ona na występowaniu w miodzie, propolisie i mleczku pszczelim substancji o działaniu bakteriostatycznym i bakteriobójczym. W kicie pszczelim występują ponadto substancje hamujące rozwój grzybów.

Silne właściwości bakteriostatyczne miodu wynikają z jego kwaśnego odczynu, zawartości nadtlenku wodoru i wysokiego ciśnienia osmotycznego, spowodowanego dużym stężeniem cukrów.

Do odporności naturalnej należy też zaliczyć odporność kolonijną, polegającą na dbaniu przez pszczoły o higienę w gnieździe. Jest ona uwarunkowana genetycznie i pszczoły silnie dziedziczące zachowania higieniczne bardzo dbają o czerw, dzięki czemu szybko rozpoznają martwe larwy i poczwarki, usuwają je z ula i dokładnie czyszczą plastry.

Pszczoły takie są w dużym stopniu odporne na choroby czerwia, zwłaszcza zgnilec złośliwy, grzybice i chorobę woreczkową. Zachowania higieniczne dotyczą też wzajemnego oczyszczania się pszczół z samic Varroa.
Ponadto pszczoły bronią swojego gniazda przed drapieżnikami oraz innymi pszczołami z obcych rodzin. Obce pszczoły nie dość, że zrabowałyby zapasy, to jeszcze mogą być nośnikiem czynników chorobotwórczych.

Przetrwalniki takie (endospory) mogą zachowywać żywotność nawet przez kilkadziesiąt lat, a zniszczyć je można przez 5-dniowe gotowanie w temperaturze 100°C. Pamiętać również należy o tym, że na najgroźniejszą obecnie chorobę, warrozę, pszczoły prawie wcale nie są odporne.

Sławomir Trzybiński
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"