SZTUCZNA INSEMINACJA METODĄ ROZRODU PSZCZÓŁ

Wyniki pracy hodowlanej zależą od poziomu wiedzy teoretycznej i efektywności jej realizacji w praktyce. Jednym z głównych czynników umożliwiających lub hamujących wdrażanie osiągnięć teoretycznej myśli hodowlanej jest postęp w technikach manipulowania procesami rozmnażania.

Sztuczna inseminacja i biotechnologie rozrodu, przełamując naturalne biologiczne bariery, umożliwiły wykorzystanie sposobów, które wcześniej nie były stosowane w hodowli. Bez inseminacji trudno dziś sobie wyobrazić nowoczesną hodowlę wielu gatunków zwierząt.

Fot. Jerzy Jóźwik

W hodowli pszczół, jeśli chcemy myśleć o sensownych programach hodowlanych opartych o selekcję i kontrolowane kojarzenia, sztuczna inseminacja matek pszczelich (określana dalej jako SIMP) staje się nie tylko użyteczną metodą rozrodu, ale koniecznością.

Znaczenie SIMP w pszczelarstwie jest większe niż inseminacji w hodowli innych gatunków zwierząt gospodarskich, gdyż matka pszczela podczas lotu godowego kopuluje z kilkunastoma trutniami i ustalenie strony ojcowskiej jest bardzo trudne, wręcz niemożliwe.

Alternatywą SIMP jest organizowanie trutowisk, gdzie w izolacji można utrzymywać rodzinki z matkami i trutniami, a bariera odległości lub bariery terenowe powinny uniemożliwić kojarzenia z osobnikami nieznanego pochodzenia.

W warunkach zagęszczenia rodzin pszczelich w Polsce, braku naturalnych barier dla lotu owadów w postaci wysp czy terenów górskich, przemieszczania się rojów, niekontrolowanego obrotu matkami oraz gospodarki wędrownej prowadzonej przez wielu pszczelarzy skuteczność trutowisk jest problematyczna. Ich organizowanie w porównaniu do stosowania SIMP jest też kosztowniejsze i bardziej pracochłonne.

Innym rozwiązaniem jest...

Linie takie mogą być używane do krzyżowania kompensacyjnego, selekcji w kierunku utrwalenia ściśle określonych pojedynczych cech oraz linii wyjściowych do kojarzenia z wykorzystaniem heterozji, a szczególnie specyficznej i ogólnej zdolności kombinacyjnej.

Zastosowanie bardziej zawansowanych technik SIMP stworzyło też nowe szanse dla rozwoju wielu dziedzin badań naukowych z zakresu pszczelnictwa. SIMP znalazła w nauce poczesne miejsce nie tylko jako narzędzie metodyczne, ale także jako przedmiot szeroko zakrojonych badań.

Z coraz szerszym stosowaniem SIMP wiążą się też pewne komplikacje i problemy wymagające dodatkowych rozwiązań. Pszczoła miodna jest gatunkiem zarówno haplo jak i diploidalnym o specyficznym sposobie determinacji płci (poprzez tzw. allele płciowe, patrz słowniczek).

Z tej przyczyny pszczoły są wrażliwe na kojarzenie osobników nadmiernie spokrewnionych ze sobą, co manifestuje się znaczną śmiertelnością czerwia, gdy pokrewieństwo jest zbyt bliskie (tzw. zbyt wysoki imbred).

Powstaje zatem konieczność takiego prowadzenia hodowli, aby nie utracić zmienności w obrębie alleli płciowych, oraz potrzeba wprowadzenia nowych alleli płciowych do genetycznie ustabilizowanych linii bez zmiany ich walorów produkcyjnych i hodowlanych.

Z kolei możliwość...

Fot. Jerzy Jóźwik

W świetle dotychczasowych rozważań stosowanie SIMP w praktyce hodowlanej wydaje się być bezdyskusyjne. Rozbieżności dotyczą jakości matek inseminowanych technikami SIMP i unasiennianych naturalnie. Są prace stwierdzające, że matki SIMP gorzej czerwią, później rozpoczynają czerwienie, częściej są wymieniane i gorzej akceptowane przez robotnice niż naturalnie inseminowane.

Inne z kolei nie potwierdzają tych poglądów. Wydaje się, że nie idzie tu o sam fakt zabiegu inseminacji, ale o jakość przetrzymywania matek przed i po przeprowadzeniu SIMP, zastosowanie odpowiednich metod ich poddawania oraz poprawność techniczna samego zabiegu.

Po dopracowaniu tych elementów matki SIMP nie powinny być gorsze niż naturalnie inseminowane, a ich przewaga genetyczna powinna kompensować z nawiązką drobne niedomogi. Z pewnością matki SIMP wymagają większych umiejętności ze strony pszczelarza, zaś sama inseminacja odpowiedniego sprzętu, a ze strony inseminatora treningu i przygotowania.

Umiejętność wychowu dużych partii matek i trutni w odpowiednim czasie i poprawne prowadzenie banków matek w wybranych rodzinach pszczelich mają także wpływ na przydatność i ekonomikę stosowania SIMP w chowie masowym. Przy większej produkcji otrzymanie trutni bywa czasem problemem.

Dodatkowo należy zaznaczyć, że...

Kształcimy specjalistów SIMP dla innych krajów.
W tej dziedzinie istnieje też dobry i szybki przepływ informacji pomiędzy nauką a praktyką i nie najgorszy komercyjny rynek na usługi SIMP. Wielu znanych naukowców działa w terenie jako inseminatorzy i konsultanci, wdrażając najnowsze osiągnięcia.

Z drugiej strony czołowi przedstawiciele praktyki biorą udział w pracach badawczych, często sugerując nowe pomysły. Polscy inseminatorzy dobrze eksportują swe usługi za granicę. Zaznaczyć należy, że w Polsce unasiennia się metodami SIMP prawie tyle matek co w pozostałych krajach UE łącznie.

Paradoksalnie, w stosunku do dobrze rozwiniętych technik i zaplecza SIMP myśl hodowlana w pszczelnictwie pozostaje z tyłu
i wymaga jeszcze wielu nowych opracowań, nie mówiąc o wdrożeniach. W tej sytuacji warto pomyśleć o sensownych programach hodowlanych, szczególnie selekcyjnych.

W związku z napływem różnego rodzaju materiału z zagranicy i dalszym rozprzestrzenianiem jego genów przez latające trutnie, dochodzi do znacznego wymieszania populacji. Równocześnie obserwuje się dość spory prywatny import.

Proces mieszańcowania w terenie jest w dużej mierze...

W pszczelnictwie mamy spore szanse być czołową siłą w UE, o ile nie zaprzepaścimy dotychczasowego dorobku SIMP i uczynimy krok dalej w kierunku jego wykorzystania w tworzeniu atrakcyjnych genetycznie pszczół.

dr Jerzy Paleolog

AR Lublin

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"