Ule Dzierżona

Obecnie, nie tylko na całym świecie, ale także w Polsce, stosuje się rozmaite typy uli. Różnią się one przede wszystkim wielkością ramek, materiałem, z którego są zbudowane, lub sposobem ustawienia. Ciągle trwa dyskusja na temat idealnego pomieszczenia dla pszczół.

W jubileuszowym Roku Dzierżonowskim, przypadającym na 100-lecie śmierci wielkiego badacza życia pszczół, warto może poznać, jakie ule miał ksiądz doktor Jan Dzierżon w swojej pasiece, jakie zalecał
i jak je ustawiał. Informacje na ten temat zarówno wśród polskich pszczelarzy praktyków, jak i wśród naukowców są znikome.

ryc. 1. Ul Christa

Czy Dzierżon gospodarzył w leżakach czy stojakach? Czym różni się ul podwójny od bliźniaka? Jak wygląda bliźniak, trojak czy czworak? Czy Dzierżon gospodarzył w sześciorakach, dwunastorakach, a nawet  szesnastorakach? Czym różni się podwójny sześciorak od dwunastoraka?

Czy w pawilonie Dzierżona pracowało się przy pszczołach od wewnątrz czy może na zewnątrz pawilonu? Są to interesujące pytania, na które warto poznać odpowiedź.

Jednym z największych osiągnięć Jana Dzierżona było umożliwienie przestawiania plastrów w ulu. Do tego czasu po wyjęciu plastra z kłody lub kószki nie można było go włożyć z powrotem. Stworzenie możliwości wyjmowania i wkładania plastrów na powrót do ula pozwoliło na prowadzenie obserwacji i badań oraz racjonalnej gospodarki pasiecznej.

Dzierżon wypróbowywał bardzo różne typy uli. Obrazują to przedstawione ryciny pochodzące z jego publikacji. Po ponad 50-letnim pszczelarzeniu doszedł on do wniosku, że najlepsze są bliźniaki. Dlatego w wieku 80 lat, w 1890 roku wydał książeczkę Der Zwilingstock, czyli Ul bliźniak, w której szczegółowo opisał jego budowę i sposób gospodarowania.

Pisał w niej, że możliwe, iż jest to ostatnia publikacja, która wychodzi spod jego pióra. Jednak w roku 1904, po 14 latach, w wieku 94 lat napisał Nachtrag zu dem Schriften der Zwillinstock, czyli Dodatek do pisma
ul bliźniak, gdzie opisał kolejne doświadczenia z tym ulem.

W dalszym ciągu uważał, że...

Leżak pojedynczy

Dzierżon pisał w czasopiśmie „Bienenzeitung” 1-2/1847 (skrót: *Bztg 1847, 1-2), że wielkość uli powinna być dostosowana do warunków pożytkowych danej okolicy i dlatego długość może się wahać od 60 do 92 cm, wewnętrzna szerokość od 20 do 25 cm, a wysokość od 30 do 38 cm.

Widać z tego, że pierwsze ule z ruchomą zabudową, jakich używał, były leżakami (ryc. 3.1). O ile długość i wysokość różnych uli w pasiece mogą być różne, to jednak wewnętrzna szerokość powinna być taka sama, aby można było wymieniać snozy z plastrami.

Wzdłuż wewnętrznych ścian ula Dzierżon...

ryc. 2. Pierwszy snozowy ul Jana Dzierżona

Czysty miód uzyskiwał ze skrajnych plastrów. Aby utrudnić tu dostęp matki, plastry z miodem odgradzał drewnianą przegrodą z niewielkimi otworami (ryc. 3C).

Leżak podwójny

Dzierżon pragnął zapewnić pszczołom lepsze zimowanie przez umieszczenie dwu rodzin pszczelich w jednym ulu przegrodzonym na dwie części. W tym celu zbudował ul długości 122 cm, o wewnętrznej wysokości i szerokości 23-25 cm.

Pośrodku długości przegrodził go poprzecznie deską o szerokości 2,5 cm (ryc. 3.3) (Bztg 1847, 1-2). Pszczoły zimowały przy wspólnej środkowej ściance, wzajemnie się ogrzewając. Dostęp do każdej rodziny możliwy był tylko z jednego szczytu.

Dzierżon ustawiał ule pod murem jedne nad drugimi, piętrowo, w 2-3 poziomach. Wyloty znajdowały się w szerokiej ścianie i skierowane były w jedną stronę świata. Aby pszczoły nie błądziły, wyloty na jednym piętrze znajdowały się bliżej środka ula, a innym razem bardziej na zewnątrz.

ryc. 3. Ule leżaki, widok z góry. No 1 - leżak pojedynczy, H - miodnia, No 3 - leżak
podwójny, No 5 - bliźniak, A - część na jedną rodzinę, B - część na drugą rodzinę,
C - przegroda odgradzająca czerw od miodni, linie przerywane - miejsca na
drzwiczki lub na przegrody oddzielające czerw od miodni. ^ - w ylotki

Ul bliźniak

W gnieździe o głębokości 60 cm dostęp do ostatnich plastrów znajdujących się w podwójnym ulu przy środkowej, poprzecznej ściance oddzielającej dwie rodziny był utrudniony. Dlatego zamiast długiego na 122 cm ula podwójnego, Dzierżon skonstruował bliźniak podzielony nie w poprzek długości, lecz wzdłuż.

W tym celu zbudował ul krótszy, ale dwa razy szerszy (ryc. 3.5). Początkowo dwie części bliźniaka budował oddzielnie (ryc. 4), a dopiero potem zestawiał je razem (ryc. 5). Tak budowane bliźniaki umożliwiały dostęp do każdego gniazda z dwu stron i można było z każdej strony gniazda założyć przegrodę oddzielającą czerw od miodu.

Dzierżon zalecał, aby...

ryc. 4. Jedna część bliźniaka, lewa ścianka pojedyncza,
prawa podwójna. Widać przegrodę oddzielającą czerw od
miodni, na lewej ściance listewka do zawieszania snóz

ryc. 5. Dwie zestawione części bliźniaka w przekroju

Dzierżon ustawiał bliźniaki jedne nad drugimi na krzyż, w trzy (ryc. 6) lub cztery piętra (ryc. 7). Przednia ścianka jednego piętra znajdowała się nad boczną ścianką wyższego i niższego piętra. Ule były zwykle 8 cm dłuższe niż szerokie.

W rezultacie wystawały z każdej strony o około 4 cm ponad szerokość uli niższego piętra (ryc. 8). W jednym stosie uli znajdowało się 6 do 8 rodzin pszczelich. Wszystkie miały wspólny dach (ryc. 9).

ryc. 6. Bliźniaki
ustawione
w 3-piętrowy stos

ryc. 7. Bliźniaki
ustawione w stos
4-piętrowy

ryc. 8. Cztery bliźniaki
ustawione piętrowo jeden
na drugim, widok z przodu.
Poszczególne bliźniaki są
dłuższe niż szersze i dlatego
w ystają z boków ponad
znajdujące się poniżej

ryc. 9. Jan
Dzierżon
przy stosie
czterech
bliźniaków
ustawionych
piętrowo

ryc. 10. Ul czworak
leżakustawiony
w 3 piętra

ryc. 11. Ul stojak
pojedynczy

ryc. 12. Stojak dwojak
ustawiony w 2 piętra. Ul
jest przedstawiony
w proporcji 2 razy
mniejszej niż ul
na ryc.11

ryc. 13. Stojak dwojak
ustawiony w 2 piętra,
widok z tyłu. Z prawej
strony drzwiczki zamknięte,
z lewej otwarte tak,
że widać wnętrze i wylotki

ryc. 14. Stojak
czworak

ryc. 15. Stojak
czworak,
widok
z tyłu

Leżak czworak

Wyobraźmy sobie bliźniaka dwa razy dłuższego, którego każda z dwu części jest pośrodku długości przedzielona poprzecznie na dwie części, a otrzymamy czteropniowy leżak. W takim ulu do każdego gniazda możliwy jest dostęp tylko z jednego szczytu.

Utrudniony jest on do ostatnich plastrów gniazda długości 72 cm. Dlatego Dzierżon zalecał skrócenie głębokości do 61 cm. Cztery rodziny pszczele w takich ulach bardzo dobrze zimowały, gdyż ogrzewały się wzajemnie zarówno od ściany poprzecznej, jak i podłużnej.

Dzierżon ustawiał trzy takie czterognizdowe ule jeden nad drugim (rys. 10). W takim zbiorowym ulu mieściło się 12 rodzin. Wylotki znajdujące się w podłużnych ścianach były zwrócone w przeciwne strony świata. Aby pszczoły się nie myliły, w jednym piętrze były one umieszczone bliżej szczytów, a w innych bliżej środka.

Zamiast ustawiać trzy czworaki jedne nad drugimi, Dzierżon budował również jeden wielki dwanaściorak (dwunastak).

Ul stojak pojedynczy

Ul stojak miał 61-76 cm wysokości, 38-51 cm głębokości i 20-25 cm szerokości. Drzwiczki miał tylko z jednej, węższej strony (ryc. 11). Miał podwójne ściany grubości 2, 2,5 lub 5-7,5 cm, z wolną przestrzenią pod powałką (około 4 cm), którą wypełniano suchym mchem, cienkimi wiórami, trocinami itp.

W stojakach nie wyższych niż 60 cm Dzierżon przeznaczał na czerw dolną część ula, do 30 cm ponad dnem. W niskich stojakach można przeznaczyć na gniazdo przestrzeń takiej samej wielkości jak na miodnię, co ma tę zaletę, że w każdej z nich można stosować plastry tej samej wielkości i każdy można umieścić w dowolnym miejscu ula.

Jednak w ulach wysokości 76 cm...

Stojak podwójny - dwojak

Aby wykorzystać wzajemne ogrzewanie się rodzin zimą, Dzierżon budował podwójne stojaki. Nie były to jednak ustawione obok siebie dwa pojedyncze stojaki, lecz ul dwa razy szerszy. Był on przedzielony podłużą ścianką 2,54 cm szerokości, z rowkami na listewki snoz lub ramek.

Niższe ule, do 61 cm wysokości, można było ustawiać w trzech poziomach jedne nad drugimi, ule wyższe jedynie w dwu piętrach (ryc. 12). Wylotki były skierowane w jedną stronę świata, a dostęp do wszystkich uli znajdował się z przeciwnej, tylnej strony (ryc. 13).

Stojak czworak

Aby zaoszczędzić materiału i pracy, Dzierżon zalecał, aby zamiast stawiać na sobie dwa stojaki podwójne zbudować od razu stojak poczwórny (ryc. 14). Jego budowa niewiele różni się od budowy stojaków podwójnych. Powinien on być jedynie dwa razy wyższy (około 160 cm).

Następnie należy go...

Pawilon czworakowy

Dzierżon pisze, że bardzo celowe i ładne jest ustawienie czterech czworaków w jeden pawilon. Jednak pawilon Dzierżona bardzo różni się od budowanych obecnie i od tego, jak sobie pawilon wyobrażamy. Uważa się, że pawilon to pomieszczenie z ustawionymi wewnątrz ulami, których wylotki są skierowane na zewnątrz. Przy pszczołach pracuje się wewnątrz pawilonu, otwierając ule z tyłu lub od góry.

W pawilonie Dzierżona jest inaczej. Drzwiczki do uli znajdują się na zewnątrz pawilonu i w rezultacie przy pszczołach pracuje się na zewnątrz.

Cztery czworaki ustawia się blisko siebie w cztery strony świata, tak aby stykały się tylko narożnikami, a w środku między nimi pozostaje pusta przestrzeń (ryc. 16). Ule ustawia się na podkładach tworzących krzyż. Drzwiczki uli znajdują się w zewnętrznych szczytowych ścianach zwróconych w cztery strony świata.

Oszczędność materiału polega na tym, że...

ryc. 16. Schemat pawilonu
z 4 czworaków, widok z góry.
Drzwiczki znajdują się z 4
zewnętrznych stron. Linia
przerywana to przegroda, za którą
wkłada się materiał izolacyjny.
f - w ylotki, O - pusta przestrzeń
między 4 czworakami. W ziemi
znajduje się w ykopany dół,
a całość jest nakryta od góry
materiałem izolacyjnym i dachem

ryc. 17. Pawilon.
Na wprost widać
4 drzwiczki do 4
gniazd czworaka.
Z lewej strony
drzwiczki są
nakryte jeszcze
wspólnymi
dużymi drzwiami

Stojak trojak

Dotychczas omawiano ule, w których obok siebie znajdowały się pomieszczenia dla dwu rodzin. Można jednak budować ule szersze, w których obok siebie znajdują się pomieszczenia dla trzech rodzin (ryc. 18). Ul taki jest budowany podobnie jak stojak podwójny, lecz jest on około półtora raza szerszy.

Zamiast jedną pionową ścianą środkową, ul przedziela się pionowo dwiema ścianami na trzy części równej szerokości. Oczywiście w każdej ścianie działowej znajdują się z obydwu stron rowki na listewki snoz lub ramek.

ryc. 18. Ul stojak trojak

Wylotki dwu zewnętrznych jednostek ula są zwrócone w przeciwne strony świata, a części środkowej ku przodowi (ryc. 18). W ten sposób dostęp do wszystkich trzech rodzin pszczelich osadzonych w ulu znajduje się z tyłu z tej samej strony.

Aby oszczędzić na zadaszeniu, Dzierżon zaleca postawić dwa trojaki jeden nad drugim. Pisze, że wygląda to bardzo ładnie i przypomina szafę na ubrania.

Stojak sześciorak (szóstak)

Aby zaoszczędzić materiał i pracę, jak również miejsce w pasiece, tudzież utrudnić kradzież dużego ula, Dzierżon zaleca, aby zamiast dwu trojaków postawionych jeden nad drugim od razu zbudować jeden sześciorak (szóstak, ryc. 19).

Buduje się go podobnie jak trojak, jednak powinien on być dwa razy wyższy. Następnie każdą z trzech jednostek należy w połowie wysokości przedzielić poziomą przegrodą, która będzie stanowić powałkę dla dolnych, a dno dla górnych jednostek.

Dzierżon pisze, że...

ryc. 18.
Ul stojak trojak

ryc.20. Podwójny sześciorak

ryc.21. Pasieka Jana Dzierżona

Należy zaznaczyć, że podwójny sześciorak różni się zasadniczo od opisanego uprzednio dwanaścioraka.

prof. Jerzy Woyke

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"