Wiosenny i wczesnoletni pożytek dla pszczół

W niniejszej publikacji przedstawiono rośliny zielne i krzewinki dziko występujące w warunkach klimatycznych naszego kraju, a więc takie, które prawie każdy pszczelarz może dostrzec w okolicy swojej pasieki. W kolejnym artykule, jako kontynuacja cyklu opisane zostaną krzewy i drzewa.

ROŚLINY ZIELNE

Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans L.

Należy do dosyć pospolitych roślin występujących w lasach (głównie na ich skrajach oraz w zaroślach) i na łąkach. Jest wskaźnikiem żyzności i świeżości gleby. Gatunek jest także uprawiany w ogrodach przydomowych, zwłaszcza odmiany o barwnych liściach.

Dąbrówka rozłogowa.
fot.© Aneta Sulborska

Dąbrówka wytwarza rozetę przyziemnych liści oraz długie ścielące się po powierzchni gleby ulistnione rozłogi, dzięki którym się rozrasta. W IV pojawiają się wzniesione pojedyncze łodygi zakończone kłosokształtnym kwiatostanem.

Kwadratowa na przekroju łodyga dorastająca do 30 cm wysokości jest pokryta siedzącymi liśćmi wyrastającymi po dwa naprzeciw siebie. Kwitnienie trwa do VI. Niebieskie, fioletowoniebieskie, rzadziej różowe lub białe kwiaty, określane jako wargowe, zbudowane są z trójklapowej wargi dolnej oraz zredukowanej do dwóch małych łatek wargi górnej.

Dzięki temu pręciki i szczytowa część słupka wystają z kwiatu i są łatwo dostępne dla owadów. Kwiaty żyją 3-3,5 dnia. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki, które rozsiewają mrówki. Roślina wykorzystywana była w dawnej medycynie ludowej, gdyż wykazuje właściwości przeciwzapalne, antybakteryjne i przeciwwirusowe oraz ma zdolność neutralizowania toksyn.

Napar z ziela wpływa dodatnio na porost włosów, a odwarem można przemywać ropiejące rany.

Kuklik zwisły – Geum rivale L.

Występuje na wilgotnych i podmokłych łąkach, w pobliżu strumieni i rzek, w zaroślach i rowach, stąd łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa rivus = strumień, potok, rzeczka. Rośliny rosną w kępach. Część podziemną kuklika stanowi kłącze o korzennym (przypominającym goździki), mocnym zapachu.

Kuklik zwisły.
fot.© Aneta Sulborska

Wykorzystuje się je do aromatyzowania likierów i win, a dawniej stosowano w lecznictwie. Owłosione, czerwono nabiegłe, wzniesione łodygi dorastają do 70 cm. Dolne długoogonkowe liście o pierzasto wcinanej blaszce tworzą rozetę, górne łodygowe są siedzące, trójlistkowe.

W V-VIII na końcach łodyg pojawiają się zwisające kwiaty. Ich najbardziej widocznym elementem są czerwonobrunatne działki kielicha, które niemal całkowicie przysłaniają żółtoczerwone płatki korony. W trakcie formowania się owoców szypułka, na której były osadzone kwiaty, wyprostowuje się.

Owoc jest utworzony z pojedynczych rozłupek, na których pozostają owłosione, piórkowate szyjki słupka ułatwiające rozsiewanie.

Firletka poszarpana – Silene flos-cuculi (L.) Greuter & Burdet

Roślina występuje na wilgotnych i podmokłych łąkach, torfowiskach oraz w zaroślach, gdzie tworzy duże skupienia. Wytwarza wzniesioną łodygę o wysokości do 80 cm, z której parami wyrastają lancetowate liście. U podstawy łodygi liście tworzą rozetę.

Firletka poszarpana.
fot.© Aneta Sulborska

Zarówno łodyga, jak i liście są delikatnie owłosione. Często na łodydze żerują pieniki (pluskwiaki), których obecność można rozpoznać po białej pianie (wewnątrz której rozwijają się larwy) nazywanej w gwarze ludowej kukułczą śliną.

Do kukułki nawiązuje także łacińska nazwa gatunkowa rośliny wywodząca się od słowa flos = kwiat i cuculus = kukułka. Firletka kwitnie w V-VI tworząc wierzchotkowaty kwiatostan.

Płatki korony mają różowy, rzadziej biały kolor, są silnie powcinane a dołem wydłużone w tzw. paznokieć. Jeden kwiat żyje średnio 5,5-6 dni. Owocem jest torebka otwierająca się ząbkami na szczycie, zawierająca liczne, nerkowate nasiona.

Roślina wykorzystywana jest w lecznictwie.

Babka – Plantago L.

W Polsce najczęściej występują trzy gatunki z tego rodzaju: babka zwyczajna (Plantago major), lancetowata (Plantago lanceolata) i średnia (Plantago media). Można je spotkać na przydrożach, łąkach, pastwiskach, babkę lancetowatą dodatkowo także w miejscach ruderalnych.

Babka lancetowata.
fot.© Aneta Sulborska

Rośliny wytwarzają przyziemną rozetę lancetowatych (babka lancetowata) lub eliptycznych (babka średnia i zwyczajna) liści oraz krótkie kłącza. Liście babki średniej i lancetowatej są miękko, obustronnie owłosione, zaś babki zwyczajnej gładkie.

Do wyglądu liści, jak również miejsc występowania babek, nawiązuje ich łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa planta = podeszwa, podbicie stopy oraz ago = pędzę, prowadzę. W V-IX na roślinach wyrastają bezlistne szypułki o długości 50-60 cm zakończone kłosowatym kwiatostanem.

Najbardziej widocznym elementem kwiatu są kilkakrotnie dłuższe od płatków pręciki, które pełnią funkcję powabni. Główki pręcikowe babki lancetowatej cechują się białym, babki średniej różowym, zaś babki zwyczajnej fioletowym kolorem.

Pręciki mają zdolność zamykania pylników przy dużej wilgotności powietrza, co zabezpiecza pyłek przed wodą. Po przekwitnięciu kwiatów powstają owoce typu torebki. Posiadają one szczególną cechę, gdyż pękają i uwalniają nasiona, gdy są wilgotne a zamykają się, gdy są suche.

Torebki babki lancetowatej i zwyczajnej zawierają 2 nasiona, zaś babki średniej 4. W łupinie nasiennej występują komórki gromadzące śluzy, co powoduje, że zmoczone nasiona szybko pęcznieją i przyklejają się do podłoża, a także do nóg ludzi i zwierząt, dzięki czemu są roznoszone.

Nawiązuje do tego angielska nazwa roślin „white men’s foot” nadana przez Indian Ameryki Północnej.

KRZEWINKI

Borówka czarna = borówka czernica, czarna jagoda, czernica – Vaccinium myrtillus L.

Najczęściej występuje w podszycie lasów iglastych (zwł. sosnowych i świerkowych) i mieszanych oraz w zaroślach, na polanach i obrzeżach lasów, zarówno na niżu, jak i w górach. Osiąga 15-60 cm wysokości. Wytwarza podziemne rozłogi oraz kanciaste, zielone pędy, z których wyrastają jajowate lub eliptyczne liście.

Borówka czernica.
fot.© Aneta Sulborska

Kwiaty osadzone są pojedynczo w kątach liści na tegorocznych przyrostach. Cechują się kulistodzbaneczkowatą, zielonkawą lub różowawą koroną o długości 6 mm z pięcioma ząbkami na szczycie. Owocem jest czarna (stąd nazwa czernica), kulista jagoda z ciemnoczerwonym miąższem i fioletowym sokiem zawierająca liczne nasiona.

Owoce i liście przypominają mirt, stąd łacińska nazwa rodzajowa myrtíllus (łac. myrtus = mirt). Owoce (m.in. uszczelniają naczynia krwionośne, a suszone mają działanie lekko zapierające – jest to jeden z najstarszych leków przeciwbiegunkowych w Europie Północnej) i liście (stosowane m.in. w leczeniu początkowych stadiów cukrzycy) mają zastosowanie w fitoterapii.

Owoce, zbierane przez Słowian od najdawniejszych czasów, spożywa się w stanie świeżym lub przeznacza na przetwory (konfitury, soki, nalewki, wina). Wykorzystywane są także do barwienia tkanin i produktów spożywczych na kolor niebieskoszary.

Wyciągiem z owoców barwi się również wino, wyroby papierowe na kolor czerwony lub fioletowy oraz pisanki na czarno. W XIX w. liście służyły do produkcji wysokoprocentowego alkoholu.

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"