Rośliny dziko rosnące kwitnące latem

Kwitnące latem dziko rosnące rośliny mogą wzbogacić bazę pożytkową pszczoły miodnej. W artykule przedstawiono zarówno rośliny jednoroczne, dwuletnie, jak i byliny. Z pewnością wielu pszczelarzy rozpozna wśród zaprezentowanych gatunków te, które występują w sąsiedztwie ich pasiek, a wiedza na temat wartości pożytkowej przedstawionych roślin może być pomocna w ocenie pastwiska pszczelego i ciągłości taśmy pokarmowej dla pszczół.

Rośliny jednoroczne

Niecierpek gruczołowaty (= niecierpek himalajski, niecierpek Roylego)
– Impatiens glandulifera Royle
Rodzina: Balsaminaceae – niecierpkowate

Gatunek ten pochodzi z Himalajów, do Europy zaś został sprowadzony w XIX w. w celach dekoracyjnych. Niedługo potem zaczęło się jego dziczenie i ekspansyjne rozprzestrzenianie, stanowiące zagrożenie dla rodzimej flory. Dlatego też w Polsce (jak i innych krajach) został zaliczony do roślin inwazyjnych (w Europie już od 1900 r.).

Niecierpek gruczołowaty.
fot.© Aneta Sulborska

Roślina spotykana jest w miejscach cienistych i wilgotnych, nad brzegami wód, w zaroślach, na obrzeżach lasów oraz na przydrożach. Niecierpek wykształca wzniesioną łodygę dorastającą do 2-3 m wysokości, dzięki czemu zaliczany jest do najwyższych jednorocznych roślin Europy.

Jego łodyga jest gruba, czerwonawo nabiegła, a w węzłach nabrzmiała. Liście osadzone są skrętolegle lub naprzeciwlegle, w górnej części łodygi zebrane są w okółki po trzy. Mają one lancetowaty lub jajowatolencetowaty kształt, brzegiem są ząbkowane.

U nasady ogonków oraz w dolnej części blaszki widoczne są czerwonawe nektarniki pozakwiatowe w postaci gruczołków. Do ich wyglądu nawiązuje nazwa „gruczołowaty”. Kwiaty cechują się różową, czerwonofioletową lub białą barwą korony, osiągają długość 3-4 cm.

Zebrane są po 2-14 w kwiatostany wyrastające z kątów liści. Kielich utworzony jest z trzech działek – dwóch bocznych i jednej tworzącej ostrogę o długości około 5 mm, w której usytuowany jest nektarnik. Tam też gromadzi się nektar.

Koronę kwiatu tworzą trzy płatki, z których jeden górny stanowi osłonę dla pręcików. Jeden kwiat żyje średnio 2 dni. Kwitnienie przebiega w VII-IX i może się przedłużać do X. Owocem jest wydłużona torebka, która otwiera się pod wpływem zmian turgoru i wyrzuca nasiona na odległość kilku metrów.

Już lekkie dotknięcie owocu powoduje jego otwieranie się i eksplozję nasion, stąd nazwa „niecierpek” (łac. impátiens = niecierpliwy, niewytrzymały, drażliwy). Nasiona mają orzechowy smak i można je konsumować na surowo, a kwiaty wykorzystać jako jadalną dekorację dań.

Sok z łodygi i liści (bądź one same), łagodzą rany, stłuczenia i przynoszą ulgę przy poparzeniu pokrzywą. W medycynie ludowej niecierpek stosowany jest na dolegliwości żołądkowo-jelitowe oraz przy biegunkach.

Kwiaty zmniejszają napięcie nerwowe, ziele i nasiona mają działanie m.in. przeciwzapalne, antyalergiczne, przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne. Z kolei olej z nasion pomaga przy dolegliwościach skórnych.

Rośliny dwuletnie

Popłoch pospolity (= głowacz) – Onopordum acanthium L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Jest okazałą (dorasta do 2 m wysokości) rośliną spotykaną na przydrożach, pastwiskach i w miejscach ruderalnych. W pierwszym roku wegetacji wykształca rozetę liści, w drugim formuje wzniesioną, w górnej części rozgałęzioną, szeroko oskrzydloną, kolczastą łodygę pokrytą białymi włoskami tworzącymi kutner.

Popłoch pospolity.
fot.© Aneta Sulborska

Liście są wydłużone, z kolcami na brzegu, biało owłosione po obu stronach blaszki. Jasnopurpurowe kwiaty zebrane są w duże, kuliste, kolczaste koszyczki wyrastające pojedynczo lub po 2-5 na szczytach pędów. Od dołu są okryte wielolistną okrywą utworzoną z silnie odgiętych, zakończonych mocnym kolcem listków.

W skład koszyczka wchodzą tylko kwiaty rurkowate. Kwitnienie trwa od VI do VII. Po przekwitnięciu powstają owoce typu niełupki z czerwonawym puchem kielichowym. Z nasion bogatych w tłuszcze pozyskuje się olej wykorzystywany w celach technicznych.

Roślina prawdopodobnie powoduje wzdęcia u zwierząt o czym informuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słów ónos = osioł i pordé = wzdęcie.

Popłoch pospolity jest roślinnym symbolem Szkocji – widnieje m.in. w centrum najważniejszego odznaczenia Szkocji – Orderu Ostu, a jako motyw dekoracyjny obecny jest na fasadach budynków, a także pamiątkach i strojach szkockich.

W celach leczniczych roślinę wykorzystywano już w starożytności. Współczesna medycyna ludowa poleca popłoch jako środek moczopędny, antyseptyczny i osłaniający. Dno młodych kwiatostanów może być konsumowane jak karczochy.

Roślina wykazuje właściwości trujące (ziele oraz korzeń w większej ilości). Uprawiana jest też w celach dekoracyjnych.

Szczeć pospolita – Dipsacus fullonum L.
Rodzina: Dipsacaceae – szczeciowate

Występuje na przydrożach, skrajach lasów, nad brzegami rzek, w zaroślach, jest także uprawiana w celach ozdobnych. Jej wzniesiona, górą rozgałęziona łodyga dorastająca do 2 m wysokości jest kanciasta i gęsto pokryta kolcami.

Szczeć pospolita
fot.© Aneta Sulborska

Wydłużone, kolczaste, całobrzegie liście wyrastają z węzłów parami. Nasady blaszek liściowych są charakterystycznie, kubkowato rozszerzone, a po deszczu zbiera się w nich woda. Do wyglądu liści nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od słowa dípsa = pragnienie lub dipsáo = jestem spragniony.

Drobne, fioletowe, rzadziej białe kwiaty tworzą jajowaty, kolczasty kwiatostan otoczony od dołu liśćmi przykwiatowymi (podsadkami), które są dłuższe od całej główki. Przysadki wyrastające u podstawy kwiatów są proste, wyciągnięte w długą, sztywną ość.

Rośliny kwitną w VII-VIII. Owocem jest niełupka zamknięta w kieliszku (dodatkowym okółku działek kielicha). Korzeń szczeci stosowano jako środek moczopędny.

Współczesne badania dowodzą, że roślina wspomaga układ odpornościowy i jest stosowana m.in. w leczeniu boreliozy.

Byliny

Mięta długolistna – Mentha longifolia L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest rośliną spotykaną w miejscach wilgotnych, nad brzegami wód (rzek, stawów, rowów) i na nieużytkach. W przeciwieństwie do innych gatunków mięt, słabo pachnie. Wykształca podziemne rozłogi oraz nadziemną, czterokątną na przekroju łodygę, dorastającą do 1 m wysokości.

Mięta długolistna
fot.© Aneta Sulborska

Na łodydze osadzone są liczne lancetowate, ostro zakończone liście z piłkowanym brzegiem. Górna powierzchnia blaszki jest ciemnozielona, dolna pokryta gęstym kutnerem. Niewielkie (o długość 5-6 mm) fioletowe lub różowe kwiaty formują walcowate nibykłosy opatrzone szydlastymi podsadkami.

Korona jest prawie promienista z 4-5 łatkami na szycie. Kwitnienie trwa od VII do IX. Owocem jest poczwórna rozłupnia. Roślina wykorzystywana jest jako lecznicza, przyprawowa i olejkowa.

Krwawnica pospolita – Lythrum salicaria L.
Rodzina: Lythraceae – krwawnicowate

Gatunek związany jest z terenami wilgotnymi, można go spotkać w rowach, nad wodami, na wilgotnych łąkach i w wilgotnych lasach. Roślina wykształca krótkie, zdrewniałe kłącze oraz wzniesioną, kanciastą i owłosioną łodygę dorastającą do 0,5-1,5 m wysokości.

Krwawnica pospolita
fot.© Aneta Sulborska

Lancetowate, zaostrzone na szczycie liście przypominają liście wierzb, na co wskazuje łacińska nazwa gatunkowa (łac. salicarius = podobny do wierzby, wierzbowy, rosnący wśród wierzb). Nazwa ta prawdopodobnie związana jest także z częstym występowaniem roślin w łęgach (lasach z przewagą wierzb).

Liście nie wykształcają ogonków, wyrastają naprzeciwlegle lub po trzy w okółkach. Kwiaty o purpurowoczerwonej, rzadziej różowej koronie zebrane są w okazałe, kłosokształtne kwiatostany na szczytach łodyg. Do koloru kwiatów być może nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od greckiego słowa lýthron = splamienie krwią, krew.

Może ona również wskazywać na wykorzystywanie roślin przeciw krwawieniom. Krwawnica kwitnie w VII-VIII czasami już pod koniec VI. Kwiaty cechuje trójpostaciowość (potrójna heterostylia) co oznacza, że występują trzy typy kwiatów (osadzone na innych osobnikach) różniące się długością nitek pręcikowych w stosunku do wysokości słupka.

Elementy generatywne kwiatu to 12 pręcików (6 dłuższych i 6 krótszych) i jeden słupek. Owocem jest brązowa torebka pękająca dwiema klapami. Zawiera ona bardzo drobne, brunatnożółte nasiona otoczone pęczniejącym śluzem, który przylepia się do dziobów ptaków wodnych.

Gatunek wykorzystywany jest w fitoterapii jako środek o działaniu ściągającym, dezynfekującym i tamującym krwawienie. Ponoć jest to najlepszy środek przeciwbiegunkowy, który można podawać nawet niemowlętom. Młode pędy (smakiem przypominają nieco suszone śliwki) można spożywać jako jarzynę, płatki wykorzystuje się do barwienia wyrobów cukierniczych, a całe kwiaty do dekoracji deserów i past.

Pędami aromatyzuje się napoje alkoholowe i słodkie lemoniady, które uzyskują owocową nutę. Dawniej roślinę wykorzystywano do garbowania skór. Znalazła też zastosowanie jako dekoracja ogrodów.

Chaber łąkowy – Centaurea jacea L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Gatunek występuje na łąkach, pastwiskach, skrajach lasów, przydrożach i w zaroślach. Wykształca podziemne kłącze, z którego wyrastają wzniesione, kanciaste i szorstkie łodygi dorastające do 20-120 cm wysokości. Liście są zmienne, najczęściej o niepodzielonej blaszce.

Chaber łąkowy.
fot.© Aneta Sulborska

Dolne, całobrzegie lub ząbkowane o lancetowatym lub jajowatym kształcie, wyrastają na ogonkach. Liście usytuowane w górnej części łodygi mają lancetowaty lub eliptyczny kształt, są nagie lub owłosione, siedzące. Kwitnienie byliny przypada na VI-X.

Różowopurpurowe kwiaty zebrane są w koszyczki o średnicy 1-3 cm, osadzone pojedynczo na szczytach rozgałęzień. Na spodniej stronie kwiatostanu widoczna jest kulistawa okrywa o długości 1,2-1,5 cm. Listki okrywy mają na szczycie błoniastą przyczepkę, która całkowicie zakrywa ich zieloną część.

Koszyczki składają się z brzeżnych, lejkowatych, płonnych (nie mają pręcików ani słupków) kwiatów, wnętrze koszyczka wypełniają obupłciowe kwiaty rurkowate. Zawierają one 5 pręcików i jeden słupek. Pręciki wykazują reakcję ruchową na bodźce dotykowe – ich nitki kurczą się a szyjka słupka ze znamieniem jest wypychana ku górze.

Reakcja jest odwracalna – już po upływie 1 minuty, pręciki wracają do stanu wyjściowego. Owocem jest niełupka pozbawiona puchu kielichowego, która jednocześnie stanowi materiał siewny. W Karpatach roślina jest niezbędnym elementem wiązanki święconej na Matkę Boską Zielną (15 VIII).

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"