PSZCZOŁY PRZED MILIONAMI LAT SKAMIENIAŁOŚCI W BURSZTYNIE
Pytania dotyczące wieku pszczół jako grupy systematycznej, chronologii pojawienia się tych owadów i roślin kwiatowych na Ziemi, a także ewolucji i rozwoju ich społecznych zachowań były od dawna przedmiotem wielu badań i dociekań apidologów i paleoentomologów.
Częściowych odpowiedzi na niektóre pytania mogą dostarczyć inkluzje w bursztynie, głównie bałtyckim, a także dominikańskim. Mimo że bursztyn spotyka się niemal na całym świecie, to w Europie znajdują się jego największe złoża. Znaleźć je można w Rumunii, na Sycylii, a zwłaszcza w Niemczech, Polsce i innych krajach rejonu Morza Bałtyckiego.
Ryc. 1. Próbka bursztynu pod mikroskopem stereoskopowym
(Baker, Chmielewski, Evennett 2003)
fot. J. Kupryjanowicz
Wiek bursztynu bałtyckiego ocenia się na około 40-60 milionów lat. Bursztyn z okresu kredowego, znaleziony w różnych częściach świata, liczy nawet około 120 milionów lat, natomiast najstarszym jest pochodzący z okresu wczesnej kredy bursztyn libański. Jego wiek określa się w przybliżeniu na około 135 milionów lat.
Dla porównania, znacznie...

Najstarsze z pszczół
Najstarszą stwierdzoną skamieliną pszczelą jest robotnica trygony (Trigona) znaleziona w bursztynie z New Jersey w USA. Jest to okaz z późnego okresu kredowego, czyli sprzed 80 milionów lat, opisany przez Michenera i Grimaldiego w1988 roku jako Trigona prisca, reprezentujący pszczoły bezżądłe (Apidae, Meliponinae). Engel w 2000 roku opisał i włączył ją do nowego rodzaju Cretotrigona.
Kwestia wieku bursztynu i znalezionych w nim skamielin jest jednak ciągle przedmiotem dyskusji i wydaje się, że nie została jeszcze ostatecznie rozstrzygnięta. Niektórzy uważają bowiem, że najstarszymi inkluzjami pszczelimi są te z późnoeoceńskiego bursztynu bałtyckiego, a więc sprzed 40 milionów lat i są oni w opozycji do poglądu wiążącego wiek Trigona z okresem kredowym.
Ryc. 2. Pszczoła
(Apoidea) w bursztynie
bałtyckim. Muzeum
Inkluzji w Bursztynie,
Uniwersytet Gdański
(fot. E. Sontag).
Ryc. 3. Pszczoła
(Apidae) w bursztynie
bałtyckim. Muzeum
Przyrodnicze, Kraków
(fot. W. Krzemiński)
Ryc. 4. Pszczoła Electrapis
krishnorum Engel (Apidae).
Muzeum Ziemi, Warszawa
fot. J. Kupryjanowicz
Z bursztynu bałtyckiego wyodrębniono też kilka gatunków wymarłego już rodzaju Electrapis. Pszczoły te uznano za społeczne ze względu na to, że wiele osobników tego gatunku znaleziono w bursztynie razem w jednym kawałku, a także w związku ze stwierdzeniem u nich aparatu do zbierania pyłku. Pszczoły te są też prawdopodobnie tymi, które używały żywic w konstrukcji gniazda.
Skamieniałości, inaczej fosylia, pszczół z rodzaju Apis (według klasyfikacji Lineusza z 1758 roku) znalezione zostały także w bursztynie. Wiek skamielin Apis mellifera L. sięga od 1,5 do 2 milionów lat. Natomiast osobniki pszczoły miodnej w kopalu z Afryki Wschodniej opisane zostały przez Zeunera i Manninga w 1976 roku i znajdują się w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie.
Kawałki bursztynu z inkluzjami pszczelimi (Electrapis krishnorum - Engel, Proplebeia dominicana - Wille et Chandler, Proplebeia sp., a także inne bliżej nieokreślone osobniki Apoidea) można znaleźć jako eksponaty w kilku publicznych i prywatnych muzeach europejskich (ryc. 1 – 6), przykładowo w Gdańsku, Hamburgu, Kaliningradzie, Londynie, Paryżu i Warszawie, a także poza Europą, na przykład w USA.
Skamieniałości pszczół miodnych
Brak jest danych na temat pszczół miodnych z okresu przedoligoceńskiego. Jednym z pierwszych badaczy skamieniałości rodzaju Apis był Cockerell (1866-1948), który w 1907 roku opisał kopalny gatunek Apis henshawi Cockerell. Jego holotyp, najsławniejszą z kopalnych pszczół miodnych, oglądać można w Muzeum Zoologii Porównawczej Uniwersytetu w Harwardzie.
Zeuner i Manning donoszą o stwierdzeniu 17 skamieniałych osobników pszczół miodnych w bursztynie, ale dotychczas rozpoznano i opracowano jedynie 8 lub 9 z nich. Wśród znalezionych dotychczas okazów skamieniałych pszczół tylko jeden należy do żyjącego obecnie gatunku.
Jest to Apis mellifera L. z przełomu okresów plejstocenu i holocenu, a więc sprzed mniej niż 2 milionów lat. Zeuner i Manning donoszą też o osobnikach pszczół znalezionych we wschodnioafrykańskim kopalu, zdeponowanych w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie.
Ryc. 5. Pszczoła Proplebeia dominicana (Wille et Chandler)
(Apidae) w bursztynie dominikańskim
fot. J. Kupryjanowicz
Ryc. 6. Pszczoła
Proplebeia sp.
(Apidae) w bursztynie
dominikańskim.
Muzeum Historii
Naturalnej, Londyn
(Baker, Chmielewski,
Evennett 2003)
fot. J. Kupryjanowicz
Cockerell w 1909 roku zbadał kawałek bursztynu z wybrzeża z okolic Yarmouth w Anglii, w którym stwierdził obecność dwóch okazów Apis mellifera L. i omówił ich wiek. Jednakże według niego owady te znajdują się nie w bursztynie sensu stricto, jak dotychczas uważano, lecz w kawałku kopalu i nie pochodzą z terenu Anglii.
Engel w 1998 roku opracował listę różnych skamieniałości pszczelich, poddając je rewizji i wystąpił z hipotezą ewolucyjnego rozwoju rodzaju Apis od ich pojawienia się do chwili obecnej.
Co pojawiło się wcześniej, pszczoły czy rośliny kwiatowe?
Ostatnie badania wykazały, że...

Oddział Pszczelnictwa ISK, Puławy
Dr Richard A. Baker
School of Biology, University of Leeds,
Wielka
<?php $pas="2006nr3str44"; $pasCov="images/stories/Pasieka/2006_3/Pasieka_2006nr03_[17].jpg"; include("./goto/art_footer.php"); ?>