PSZCZOŁY PRZED MILIONAMI LAT SKAMIENIAŁOŚCI W BURSZTYNIE
Pytania dotyczące wieku pszczół jako grupy systematycznej, chronologii pojawienia się tych owadów i roślin kwiatowych na Ziemi, a także ewolucji i rozwoju ich społecznych zachowań były od dawna przedmiotem wielu badań i dociekań apidologów i paleoentomologów.
Częściowych odpowiedzi na niektóre pytania mogą dostarczyć inkluzje w bursztynie, głównie bałtyckim, a także dominikańskim. Mimo że bursztyn spotyka się niemal na całym świecie, to w Europie znajdują się jego największe złoża. Znaleźć je można w Rumunii, na Sycylii, a zwłaszcza w Niemczech, Polsce i innych krajach rejonu Morza Bałtyckiego.
Ryc. 1. Próbka bursztynu pod mikroskopem stereoskopowym
(Baker, Chmielewski, Evennett 2003)
fot. J. Kupryjanowicz
Wiek bursztynu bałtyckiego ocenia się na około 40-60 milionów lat. Bursztyn z okresu kredowego, znaleziony w różnych częściach świata, liczy nawet około 120 milionów lat, natomiast najstarszym jest pochodzący z okresu wczesnej kredy bursztyn libański. Jego wiek określa się w przybliżeniu na około 135 milionów lat.
Dla porównania, znacznie...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Najstarsze z pszczół
Najstarszą stwierdzoną skamieliną pszczelą jest robotnica trygony (Trigona) znaleziona w bursztynie z New Jersey w USA. Jest to okaz z późnego okresu kredowego, czyli sprzed 80 milionów lat, opisany przez Michenera i Grimaldiego w1988 roku jako Trigona prisca, reprezentujący pszczoły bezżądłe (Apidae, Meliponinae). Engel w 2000 roku opisał i włączył ją do nowego rodzaju Cretotrigona.
Kwestia wieku bursztynu i znalezionych w nim skamielin jest jednak ciągle przedmiotem dyskusji i wydaje się, że nie została jeszcze ostatecznie rozstrzygnięta. Niektórzy uważają bowiem, że najstarszymi inkluzjami pszczelimi są te z późnoeoceńskiego bursztynu bałtyckiego, a więc sprzed 40 milionów lat i są oni w opozycji do poglądu wiążącego wiek Trigona z okresem kredowym.
Ryc. 2. Pszczoła
(Apoidea) w bursztynie
bałtyckim. Muzeum
Inkluzji w Bursztynie,
Uniwersytet Gdański
(fot. E. Sontag).
Ryc. 3. Pszczoła
(Apidae) w bursztynie
bałtyckim. Muzeum
Przyrodnicze, Kraków
(fot. W. Krzemiński)
Ryc. 4. Pszczoła Electrapis
krishnorum Engel (Apidae).
Muzeum Ziemi, Warszawa
fot. J. Kupryjanowicz
Z bursztynu bałtyckiego wyodrębniono też kilka gatunków wymarłego już rodzaju Electrapis. Pszczoły te uznano za społeczne ze względu na to, że wiele osobników tego gatunku znaleziono w bursztynie razem w jednym kawałku, a także w związku ze stwierdzeniem u nich aparatu do zbierania pyłku. Pszczoły te są też prawdopodobnie tymi, które używały żywic w konstrukcji gniazda.
Skamieniałości, inaczej fosylia, pszczół z rodzaju Apis (według klasyfikacji Lineusza z 1758 roku) znalezione zostały także w bursztynie. Wiek skamielin Apis mellifera L. sięga od 1,5 do 2 milionów lat. Natomiast osobniki pszczoły miodnej w kopalu z Afryki Wschodniej opisane zostały przez Zeunera i Manninga w 1976 roku i znajdują się w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie.
Kawałki bursztynu z inkluzjami pszczelimi (Electrapis krishnorum - Engel, Proplebeia dominicana - Wille et Chandler, Proplebeia sp., a także inne bliżej nieokreślone osobniki Apoidea) można znaleźć jako eksponaty w kilku publicznych i prywatnych muzeach europejskich (ryc. 1 – 6), przykładowo w Gdańsku, Hamburgu, Kaliningradzie, Londynie, Paryżu i Warszawie, a także poza Europą, na przykład w USA.
Skamieniałości pszczół miodnych
Brak jest danych na temat pszczół miodnych z okresu przedoligoceńskiego. Jednym z pierwszych badaczy skamieniałości rodzaju Apis był Cockerell (1866-1948), który w 1907 roku opisał kopalny gatunek Apis henshawi Cockerell. Jego holotyp, najsławniejszą z kopalnych pszczół miodnych, oglądać można w Muzeum Zoologii Porównawczej Uniwersytetu w Harwardzie.
Zeuner i Manning donoszą o stwierdzeniu 17 skamieniałych osobników pszczół miodnych w bursztynie, ale dotychczas rozpoznano i opracowano jedynie 8 lub 9 z nich. Wśród znalezionych dotychczas okazów skamieniałych pszczół tylko jeden należy do żyjącego obecnie gatunku.
Jest to Apis mellifera L. z przełomu okresów plejstocenu i holocenu, a więc sprzed mniej niż 2 milionów lat. Zeuner i Manning donoszą też o osobnikach pszczół znalezionych we wschodnioafrykańskim kopalu, zdeponowanych w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie.
Ryc. 5. Pszczoła Proplebeia dominicana (Wille et Chandler)
(Apidae) w bursztynie dominikańskim
fot. J. Kupryjanowicz
Ryc. 6. Pszczoła
Proplebeia sp.
(Apidae) w bursztynie
dominikańskim.
Muzeum Historii
Naturalnej, Londyn
(Baker, Chmielewski,
Evennett 2003)
fot. J. Kupryjanowicz
Cockerell w 1909 roku zbadał kawałek bursztynu z wybrzeża z okolic Yarmouth w Anglii, w którym stwierdził obecność dwóch okazów Apis mellifera L. i omówił ich wiek. Jednakże według niego owady te znajdują się nie w bursztynie sensu stricto, jak dotychczas uważano, lecz w kawałku kopalu i nie pochodzą z terenu Anglii.
Engel w 1998 roku opracował listę różnych skamieniałości pszczelich, poddając je rewizji i wystąpił z hipotezą ewolucyjnego rozwoju rodzaju Apis od ich pojawienia się do chwili obecnej.
Co pojawiło się wcześniej, pszczoły czy rośliny kwiatowe?
Ostatnie badania wykazały, że...
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Oddział Pszczelnictwa ISK, Puławy
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Dr Richard A. Baker
School of Biology, University of Leeds,
Wielka Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
