PRZYRODA WOKÓŁ PASIEKI

Słowo o wierzbach

Kolejne przedwiośnie to radość z budzącego się życia ale i obawy. Jak przeżyły pszczoły? W jakiej są kondycji? Jak silne będą przymrozki (bo że wystąpią możemy być pewni) i czy nie uszkodzą kwiatów mających dostarczyć pokarmu skrzydlatym przyjaciołom?

Te i inne pytania rodzą się w głowach wielu pszczelarzy. Na większość z nich nie znamy odpowiedzi, pozostaje jednak mieć nadzieję, że wszystko ułoży się dobrze, do czego mobilizuje nas właśnie ta odradzająca się przyroda.

Na przedwiośniu, oprócz docieplonych gniazd, pszczoły potrzebują przede wszystkim pyłku. Skąd mają go zebrać? O wielu roślinach – głw. bylinach – rozpoczynających kwitnienie w tym okresie, pisałam w poprzednich artykułach.

Jednak bardzo duże znaczenie mają drzewa i krzewy, stanowiące najobfitsze źródło pożytku białkowego. Wśród nich prym wiodą wierzby, których kwiaty dodatkowo dostarczają nektaru.

Rodzaj Salix – wierzba

Do rodzaju Salix (rodzina: Salicaceae – wierzbowate) należą drzewa, krzewy i krzewinki rosnące głównie na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego i chłodnego (ok. 300 gatunków). W Polsce rodzaj ten jest reprezentowany przez 28 gatunków i liczne mieszańce.

W stanie naturalnym formują one zbiorowiska nazywane łęgami. Poszczególne gatunki znalazły zastosowanie w wielu dziedzinach życia m.in. koszykarstwie, pszczelarstwie, przemyśle garbarskim i farmaceutycznym oraz ogrodnictwie i architekturze krajobrazu.

fot.© Aneta Sulborska

Wszystkie wierzby to gatunki krótkowieczne i szybko rosnące. Wymagają słonecznych stanowisk (należą do roślin światłożądnych) i zazwyczaj wilgotnych gleb. Na ogół łatwo się rozmnażają przez szybko zakorzeniające się sadzonki zdrewniałe (sztobry) lub z siewu.

Do najpowszechniej spotykanych wierzb w Polsce należą niżej opisane.

Wierzba iwa = iwa – Salix caprea L.

Jest wysokim krzewem lub niewielkim drzewem dorastającym do 10 m wysokości. Żyje do 60 lat. Pospolicie występuje na skrajach lasów, na zrębach i nad brzegami rzek. Tworzy liczne krzyżówki z innymi wierzbami.

Wierzba iwa okaz żeński.
fot.© Aneta Sulborska

Roślina wykształca grube i sztywne, początkowo szaro owłosione pędy, później nagie i błyszczące, z których wyrastają szerokoeliptyczne lub jajowate liście (przypominające liście jabłoni) osiągające do 10 cm długości. Młode liście z obu stron są owłosione, starsze tylko od spodu, gdzie widoczna jest wypukła siatka żyłek.

W III-IV (najwcześniej ze wszystkich krajowych wierzb), przed rozwojem liści pojawiają się kwiaty zebrane w stojące kotki. Na jednych osobnikach tworzą się wyłącznie kwiatostany męskie, na innych tylko żeńskie. Kwitnienie trwa około 2 tygodni.

Jajowate, puszyste kotki męskie osiągają do 3,5-4,5 cm długości, cechują się żółtym zabarwieniem oraz przyjemnym zapachem.

Iwa i jej mieszańce (oraz inne gatunki wierzb kwitnące przed rozwojem liści), zaliczane są do najważniejszych wczesnowiosennych pożytków. Z pszczelarskiego punktu widzenia bardziej wartościowe są okazy męskie, gdyż z ich kwiatów robotnice zbierają nektar i pyłek, natomiast egzemplarze żeńskie dostarczają jedynie nektaru.

Pszczoły bardzo chętnie oblatują rośliny, zwłaszcza w sprzyjających warunkach atmosferycznych, które mają także wpływ na ilość i jakość nektaru (zawartość cukrów). Jeden kwiat męski produkuje średnio 0,19-0,48 mg słodkiej wydzieliny o koncentracji cukrów 20-48%, zaś kwiat żeński wydziela 0,13 mg nektaru zawierającego 28% węglowodanów (w obu przypadkach dominuje sacharoza).

Przy obfitym pożytku jedna rodzina pszczela może zebrać 10-25 kg miodu wierzbowego. Wydajność miodowa w zależności od warunków pogodowych oraz kraju występowania i związanymi z tym warunkami klimatyczno-glebowymi, wynosi 26-150 kg/ha, w Polsce najczęściej osiąga 25-35 kg/ha.

Wierzba purpurowa = wiklina – Salix purpurea L.

Najczęściej można ją spotkać nad rzekami i strumieniami, gdzie często tworzy zarośla. Krzewy dorastają do 3-5 m wysokości. Wykształcają cienkie i nagie pędy, w młodości najczęściej czerwonawo zabarwione, błyszczące, starsze – szare lub oliwkowoszare.

Liście mają łopatkowatolancetowaty kształt, osiągają 4-12 cm długości, najszersze są w części szczytowej. Górna strona blaszki liściowej jest matowa, szarozielona, dolna sina, naga. Liście po zasuszeniu czernieją. Nietypowo jak na wierzby liście wikliny wyrastają z pędu po dwa naprzeciw siebie, z dużym zagęszczeniem w górnej części łodygi.

Rośliny kwitną przed rozwojem liści w III-IV wytwarzając wąskie bazie o długości 1,5-5 cm. Kwitnienie trwa 1-2 tyg. W kwiatach męskich występuje jeden nektarnik oraz dwa pręciki zrośnięte nitkami na całej długości, co sprawia wrażenie jednego.

Kwiaty żeńskie zbudowane są z jednego słupka i jednego nektarnika. Owocem jest torebka zawierająca owłosione nasiona. Omawiany gatunek znalazł zastosowanie w koszykarstwie, wykorzystywany jest na faszynę oraz do umacniania brzegów rzek i potoków.

Kora wikliny dostarcza najlepszego surowca leczniczego ze wszystkich wierzb. Salix purpurea tworzy liczne krzyżówki z innymi gatunkami wierzb, zwłaszcza z wierzbą wiciową.

Wierzba wiciowa = witwa, konopianka – Salix viminalis L.

Jest szerokim krzewem lub małym drzewem dorastającym do 5-10 m wysokości. Pospolicie występuje nad rzekami i potokami, na żwirowiskach, jak również sadzona jest na plantacjach wikliny. Tworzy liczne mieszańce. Wykształca długie i elastyczne pędy początkowo pokryte ciemnoszarymi włoskami, później nagie, szarozielone.

Wierzba wiciowa okaz męski.
fot.© Barbara Łotocka

Lancetowate liście o długości 10-25 cm z wierzchu są ciemne, matowozielone, spodem jedwabiście owłosione z  wyraźnie wypukłym nerwem głównym. Zebrane w kotki na szczytach pędów kwiaty pojawiają się przed rozwojem liści w III-IV.

Kwiaty męskie wykształcają 2 pręciki i jeden nektarnik, kwiaty żeńskie – słupek i jeden nektarnik. Owocem jest torebka otwierająca się dwiema klapami, zawierająca owłosione nasiona.

Roślina ma duże znaczenie w koszykarstwie (zaliczana jest do najważniejszych gatunków wierzb koszykarskich), znalazła także zastosowanie jako faszyna. Kora jest bogata w garbniki i związki salicylowe.

Wierzba szara = łoza – Salix cinerea L.

Rośnie na mokrych, torfiastych łąkach, w widnych lasach, nad brzegami rowów i innych zbiorników wodnych. Jest wskaźnikiem stagnującej wody i przepuszczalności gleby. Dorasta do 2-3 m wysokości. Szeroko się rozrasta tworząc prawie kulisty pokrój.

Młode pędy są szaro, filcowato owłosione z charakterystycznymi wgłębieniami na powierzchni kory. Po zdjęciu kory widoczne są wąskie, podłużne listewki. Liście mają kształt wydłużonojajowaty lub lancetowaty, osiągają długość 6-9 cm.

Wierzba szara.
fot.© Aneta Sulborska

Okazy męskie wierzby szarej dostarczają pszczołom pyłku i nektaru, a  egzemplarze żeńskie tylko nektaru (jeden kwiat produkuje 0,5-1 mg słodkiej wydzieliny). Gatunek zaliczany jest do jednej z najlepszych miododajnych wierzb.

Wydajność miodowa w warunkach Polski wynosi 25-35 kg/ha, na Ukrainie osiąga 60-70  kg/ha. Wydajność pyłkową oszacowano na 30-45 kg/ha.

Roślina dobrze rośnie na glebach podmokłych do bagiennych. Najlepiej rozmnaża się z nasion, sadzonki trudno się ukorzeniają.

Wierzba uszata = łozina – Salix aurita L.

Jest szeroko rozłożystym krzewem dorastającym do 1-3 m wysokości. Pospolicie występuje w miejscach wilgotnych, na torfowiskach, w mokrych lasach i w borach bagiennych. Wykształca cienkie pędy, początkowo owłosione później nagie, ciemnobrązowe.

Wierzba uszata okaz męski.
fot.© Aneta Sulborska

W korze 2-5 rocznych pędów występują charakterystyczne wgłębienia, zaś na drewnie (po zdjęciu kory) widać podłużne listewki. Liście są z wierzchu pomarszczone, mają odwrotnie jajowaty kształt, dorastają do 3-8 cm długości.

Młode liście są obustronnie owłosione, starsze matowozielone, nieznacznie pokryte włoskami na górnej powierzchni i silniej na dolnej stronie. U podstawy ogonka wyrastają duże, nerkowate przylistki obejmujące łodygę, które utrzymują się aż do jesieni.

Ich kształt przypomina uszy (z łac. auris = ucho), stąd nazwa „uszata”. Kwitnienie odbywa się w III-IV przed rozwojem liści. Kotki osiągają długość 2,5-3 cm.

Wierzba trójpręcikowa (= w. migdałowa) –Salix triandra L. (= Salix amygdalina L.)

Jest krzewem lub niewielkim drzewem dorastającym do 10 m wysokości. Najczęściej występuje w zbiorowiskach nadrzecznych, nad rowami i potokami. Charakterystyczną cechą gatunku jest łuszczenie się kory na pniu i starszych gałęziach nieregularnymi, szarymi płatami.

Gatunek może rosnąć na różnych typach gleb, o ile są dostatecznie wilgotne. Roślina jest nieco wrażliwa na przymrozki. Rozmnaża się przez sadzonki zdrewniałe.

Wierzba biała – Salix alba L.

Jest pospolitym gatunkiem terenów wilgotnych, najczęściej brzegów rzek, gdzie tworzy zarośla łęgowe. Niegdyś, zwłaszcza po ogłowieniu, był charakterystyczną rośliną polskich wsi. Roślina wykształca szeroką, wzniesioną koronę, dorasta do 30 m wysokości (jest to najwyższy gatunek ze wszystkich wierzb).

Dożywa do 100 lat. Giętkie pędy wierzby białej okryte żółtawą lub oliwkowobrązową korą początkowo są owłosione, później nagie. Liście mają lancetowaty kształt, są długie (do 15 cm), brzegiem piłkowane, zwężone z obu stron.

Wierzba biała okaz męski.
fot.© Robert Zubel

Wierzba biała jest gatunkiem światłolubnym. Cechuje się niewielkimi wymaganiami glebowymi i rośnie właściwie na każdym gruncie. Jednak najlepsze pod jej uprawę są wilgotne lub mokre, zasobne w składniki pokarmowe podłoża, zaś nieodpowiednie są gleby twarde i zbite.

Wierzbę białą można rozmnażać przez sadzonki lub nasiona. Sadzonki o długości 20-30 cm należy umieścić w glebie tak, by ponad powierzchnią znajdowały się 2-3 oczka a pozostała część była zakopana.

Wierzba krucha– Salix fragilis L.

Rośnie w dolinach rzek i strumieni, w lasach łęgowych oraz na wilgotnych łąkach, jest także sadzona wzdłuż dróg i na osiedlach. Dorasta do 20 m wysokości. Tworzy szeroką i luźną koronę. Ma nagie, żółtozielone, błyszczące pędy, które są bardzo łamliwe u nasady, zwłaszcza podczas silniejszych wiatrów.

Cecha ta znalazła odzwierciedlenie w polskiej nazwie gatunkowej, jak i łacińskiej, wywodzącej się od słowa frango = łamię, kruszę. Liście osiągają do 15 cm długości, najszersze są w dolnej części, górą wyciągnięte są w ostry wierzchołek.

Górna strona blaszki liściowej cechuje się ciemnozielonym kolorem i połyskiem, dolna jest szara lub sina za sprawą ścieralnego nalotu woskowego.

Wierzba krucha okaz żeński.
fot.© Aneta Sulborska

Roślina ma niewielkie wymagania klimatyczne i glebowe, potrzebuje jedynie wody w podłożu. Rozmnaża się przez sadzonki lub nasiona, które bardzo szybko (po kilku dniach) tracą zdolność kiełkowania.

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"