Przygoda wokół pasieki

Rośliny uprawne dostarczające pszczołom pokarmu późnym latem

Zgodnie z kryterium fenologicznym późne lato to czas żniw oraz dojrzewania owoców, m.in. bzu czarnego, bzu koralowego, maliny, jeżyny oraz wczesnych odmian jabłoni domowej i gruszy pospolitej. To jednocześnie okres, gdy coraz mniej roślin kwitnie, a co za tym idzie – baza pokarmowa pszczoły miodnej (i innych owadów) ubożeje.

Na rośliny dziko rosnące najczęściej nie mamy zbyt wielkiego wpływu, ale decydujemy o tych, które określa się mianem uprawnych. Często ich termin kwitnienia, a tym samym produkowania nektaru i/lub pyłku można nieznacznie regulować poprzez odpowiedni termin wysiewu nasion. W niniejszym artykule przedstawiam kilka gatunków roślin uprawnych, które mogą stanowić pożytek dla pszczół u schyłku lata.

fot. Roman Dudzik

Gryka zwyczajna (= gryka siewna, hreczka, reczka) – Fagopyrum esculentum Moench

Rodzina: Polygonaceae – rdestowate

Jako roślina uprawna była najpierw znana w Azji, skąd w VII w. plemiona słowiańskie i fińskie przeniosły ją do Europy. Do Polski dotarła w średniowieczu za sprawą Tatarów. Gryka wykształca rozgałęzioną, czerwono nabiegłą łodygę osiągającą do 60 cm wysokości oraz sercowato-strzałkowate liście ułożone naprzemianlegle.

Z kątów liści wyrastają baldachokształtne grona pachnących, białych lub różowych kwiatów. Kwitnienie rozpoczyna się od kwiatostanów położonych w górnej części łodygi. Jedna roślina wytwarza średnio 300–1800 kwiatów. Są one pięciokrotne o okwiecie niezróżnicowanym na kielich i koronę, z ośmioma pręcikami i jednym słupkiem.

Ich charakterystyczną cechą jest zapobiegająca samozapyleniu heterostylia przejawiająca się wytwarzaniem dwojakiego typu kwiatów. Jedne mają pręciki o krótkich nitkach i słupki z długimi szyjkami, drugie odwrotnie – pręciki z długimi nitkami i słupki z krótką szyjką.

Tkanka produkująca nektar ma postać ośmiu brodawkowatych wyrostków, które są usytuowane na dnie kwiatowym u podstawy pręcików. Nektarniki należą do typu odkrytego, dlatego też warunki pogodowe bardzo silnie wpływają na proces nektarowania (np. wiatr wysusza nektar, a deszcz go wypłukuje).

Kwitnienie trwa od lipca do sierpnia, a jego długość uzależniona jest od terminu siewu (przy siewie wiosennym trwa dłużej).

fot. Aneta Sulborska

Miód gryczany należy do miodów odmianowych. Cechuje się ciemnym, herbacianym kolorem oraz charakterystycznym, gryczanym zapachem i ostrym smakiem. Odznacza się także wyższą zawartością enzymów w porównaniu z innymi miodami kwiatowymi.

Krupiec gryczany jest gruboziarnisty i niejednolity – często na powierzchni pozostaje warstwa rzadkiego miodu. Zawiera więcej wody (ok. 22%) niż inne miody, dlatego ważne jest, by odwirowywać go z zupełnie zasklepionych ramek, a następnie przechowywać w szczelnie zamkniętych pojemnikach, aby zapobiec fermentacji.

Spośród wszystkich rodzajów miodów to właśnie gryczany jest najbardziej polecany do wyrobu pierników. U niektórych osób miód ten może powodować uczulenie na światło. Z kwiatów gryki pszczoły zbierają także pyłek. Praca ta przebiega najintensywniej w godzinach rannych, między 6:00 a 10:00.

Seradela pastewna (= seradela siewna, seradela uprawna) – Ornithopus sativus Brot.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Prawdopodobnie powstała ze skrzyżowania dwóch dziko rosnących gatunków seradeli. Wytwarza głęboki (do 1 m), rozgałęziony system korzeniowy oraz wiotką, delikatnie owłosioną łodygę dorastającą do 40 cm wysokości.

Seradela pastewna.
fot. Aneta Sulborska

Wyrastają z niej nieparzystopierzaste liście złożone z 5–15 par drobnych, eliptycznych listków. Na korzeniach widoczne są brodawki, gdyż seradela żyje w symbiozie z bakteriami wiążącymi wolny azot z powietrza. Białe lub różowe kwiaty (z koroną o długości 6–10 mm) zebrane są w baldaszki wyrastające na długich szypułkach z kątów liści.

Kwitnienie trwa od lipca do sierpnia. Owocem jest członowany strąk (po dojrzeniu nie pęka, lecz rozpada się na jednonasienne fragmenty) przypominający ptasią stopę, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny. Seradela uprawiana jest w celach pastewnych oraz na zielony nawóz.

Pszczoły zbierają z kwiatów rośliny nektar i pyłek. Oblot trwa od godzin rannych (8:00) do popołudniowych (18:00) z największym nasileniem w południe. Jeden kwiat produkuje średnio 0,02 mg cukrów, których koncentracja w nektarze waha się od 30% do 70%.

fot. Aneta Sulborska

Rozmnażanie polega na wysiewie nasion. Najczęściej stosuje się wsiewkę w zboża ozime (żyto, pszenżyto) bądź uprawia się ją jako wczesny międzyplon ścierniskowy wysiewany w lipcu.

Ostropest plamisty (= pstrok, kostropacz, podgorzał, marjanek) – Silybum marianum (L.) Gaertner

Rodzina: Asteraceae – astrowate

Jest rośliną jednoroczną, choć czasem jej cykl życiowy może trwać dwa lata. Wykształca nagą lub nieco pajęczynowato osnutą łodygę, która rozgałęzia się w górze, dorastając do 1–1,5 m wysokości. Liście są skórzaste, błyszczące, z kolczastym brzegiem i białymi plamkami głównie w okolicach nerwów.

Ostropest plamisty.
fot. Aneta Sulborska

Za ich sprawą roślinę nazwano kiedyś „pstrokiem”, a dziś uprawiana jest często także w celach dekoracyjnych. Dolne liście tworzą różyczkę, natomiast odwrotnie jajowate lub szerokoeliptyczne liście łodygowe nasadami obejmują łodygę.

Kwitnienie trwa od lipca do sierpnia. Kwiaty zebrane są na szczycie rozgałęzień w jajowate koszyczki o długości do 5 cm, które od spodu okryte są listkami z długim, ostrym kolcem na wierzchołku. Jedna roślina może wytworzyć do 50 kwiatostanów.

Koszyczek utworzony jest wyłącznie z obupłciowych kwiatów rurkowatych o purpurowej koronie. Owoce to niełupki z odpadającym, żółtawoszarym puchem kielichowym. Ostropest zaliczany jest do tzw. biegaczy stepowych (jej ojczyzną są stepy Europy Południowej), gdyż podmuchy wiatru przemieszczają po powierzchni ziemi oderwane od rośliny koszyczki z wykształconymi owocami, przyczyniając się do ich rozsiewania.

Kukurydza uprawna (= kukurydza zwyczajna) – Zea mays L.

Rodzina: Poaceae – wiechlinowate

Ojczyzną kukurydzy prawdopodobnie jest Meksyk, a jej uprawa znana była w Ameryce na kilka tysięcy lat p.n.e. Do Europy dotarła w 1492 r. Łodyga rośliny nazywana, podobnie jak u innych traw, źdźbłem osiąga 0,5–3 m wysokości i 3–5 cm średnicy, wewnątrz wypełniona jest białym, gąbczastym rdzeniem.

Kukurydza uprawna.
fot. Aneta Sulborska

U jej podstawy wyrastają charakterystyczne korzenie podporowe stanowiące dodatkową stabilizację dla masywnej części nadziemnej. Liście są równowąskie, długie i szerokie (do 10 cm), bezogonkowe, ułożone na łodydze skrętolegle.

Kukurydza wykształca kwiaty męskie (zawierające tylko pręciki) i żeńskie (posiadające jedynie słupek), umieszczone jednopiennie, czyli na tym samym osobniku. Kwiaty męskie zebrane są w wiechowate kwiatostany wyrastające na szczytach łodyg.

fot. Aneta Sulborska

Właściwości lecznicze posiada także pozyskiwana z ziarniaków skrobia (wykorzystywana do produkcji zasypek, pudrów i preparatów odżywczych) oraz olej z kiełków (obniża poziom cholesterolu we krwi). Łodygi i pochwy liściowe służą do wyrobu tkanin syntetycznych, linoleum, wiskozy, papieru, atramentu, lakierów, klejów, bardzo czułych błon fotograficznych i filmowych.

Z pochew otaczających kolby wykonuje się bibułki papierosowe. Skrobia znalazła zastosowanie przy produkcji materiałów wybuchowych (zwłaszcza w USA). Niedojrzałe kolby wykorzystywane są jako jarzyna, a ziarniaki służą do wyrobu mąki (która jest podstawą wyżywienia w Meksyku i Ameryce Środkowej, zwłaszcza do pieczenia tortilli), kaszy, płatków, prażynek etc.

Jest rośliną ciepłolubną (optymalna temperatura dla jej wzrostu i rozwoju wynosi 30°C) oraz wykazuje duże zapotrzebowanie na wodę. Rozmnaża się z nasion wysiewnych na przełomie kwietnia i maja na głębokość około 6 cm w rozstawie 50 × 20–30 cm.

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"