„Woskowa komnata”. Jak zdynamizować wydzielanie wosku przez pszczoły i zwiększyć jego produkcję, cz. 2

Pszczoły mają skłonność do składania pokarmów płynnych odebranych od zbieraczek lub bezpośrednio przyniesionych z pola (nektaru, miodu, syropu) do komórek. Młodsze pszczoły ulowe korzystają obficie z tego pokarmu, tworząc rezerwy ciała tłuszczowego. Odbieranie i składanie pokarmu w komórkach uwalnia zbieraczki od przyniesionego pożywienia i umożliwia im dalsze loty. Płynny pokarm po odebraniu przenoszony jest bezpośrednio do komórek, oczywiście jeśli są puste.

fot. Jarosław Gerczak

Mechanizm wydzielania wosku:

Skłonność ta stoi w sprzeczności z zasadą produkcji pszczelich wydzielin, która mówi, że jeśli chcemy, aby pszczoły dawały mleczko i wosk, muszą obficie odżywiać się i mieć napełniony przewód pokarmowy.

Jednak, kiedy pszczoły zwrócą do komórek wszystko, co zbiorą lub otrzymają, to niewiele strawią i nie zgromadzą składników w hemolimfie, co spowoduje, że wydajność produkcji wosku będzie niewielka, a życie zbieraczek prawdopodobnie krótkie.

Ciągły, intensywny pożytek nektarowy sprawia, że mimo naturalnej skłonności pszczół do składania pożywienia w gnieździe część pokarmu przechodzi przez jelita robotnic, gdzie jest trawiony, co skutkuje intensywniejszym wydzielaniem wosku.

Jak doprowadzić do stałego przepełniania woli pszczół, żeby pobudzić je do wydzielania wosku?

Pewne pszczele aktywności, których dominacja byłaby pożądana z punktu widzenia pszczelarza, mogą być sprzeczne z ogólnym nastrojem tych owadów. Jeśli chcemy, żeby pszczoły produkowały mleczko, dążymy do zwiększenia liczby młodych pszczół dobrej rasy, obficie odżywiających się pyłkiem.

Intensywny przybytek nektarowy w tym okresie niekoniecznie musi sprzyjać produkcji mleczka. Podobnie może być z wytwarzaniem jadu. Jednak intensywny dopływ pokarmu najczęściej sprzyja wydzielaniu wosku i budowie nowych plastrów.

Jeśli chcemy taniej otrzymywać duże ilości omawianego produktu z pasieki, a okolica nie jest bogata w pożytki, możemy produkować wosk jako produkt uboczny przy wytwarzaniu ziołomiodów, pakietów, odkładów, zagęszczania soków drzewnych lub owocowych do syropów (np. sok brzozowy, klonowy) lub wytwarzać z pomocą pszczół inne słodkie, płynne, skoncentrowane pokarmy.

O wartości pokarmu decyduje także jego forma, jakość oraz atrakcyjność. Cukier stanowi podstawę energetyczną w przemianach metabolicznych w ciele pszczół. Węglowodany są prekursorami niektórych składników wosku.

„Spalanie” ich w organizmie pszczół utrzymuje właściwą temperaturę ich ciała i wnętrza gniazda oraz zapewnia optymalną aktywność enzymatyczną komórek gruczołowych. Pyłek dostarcza białek, minerałów, witamin, enzymów i aminokwasów do budowy enzymów, które przekształcają składniki pokarmu w składniki wosku.

fot. Pixabay, Zichrini

Atrakcyjność pokarmu wynika z jego zapachu i smakowitości, które to cechy zachęcają robotnice do jego ciągłego pobierania. Obserwujemy, że zróżnicowany smak i zapach sprawiają, że moglibyśmy jeść ciągle, prawie nie odchodząc od stołu.

Podobnie może być z pszczołami. Jeśli chcemy, żeby robotnice produkowały dużo wosku, musimy im zapewnić niegraniczoną możliwość pobierania zróżnicowanego pokarmu o atrakcyjnym zapachu. Zapach i smak sprzyjają pobieraniu pokarmu nawet, gdy w ulu nie ma pustych miejsc do jego składania i wówczas pszczoły chętnie budują dodatkowe niewielkie plastry.

Jaki smak i zapach jest najbardziej atrakcyjny dla pszczół?

W USA do pokarmu dodaje się stymulanty jego pobierania zawierające olejki eteryczne, np. olejek miętowy lub z trawy cytrynowej, które także konserwują syrop, wpływając na zdrowie przewodu pokarmowego pszczół.

Właściwe karmienie już podczas stadium larwy może skutkować lepszymi zdolnościami wydzielniczymi pszczół dorosłych, np. przez zasoby zgromadzone w ciele, które w stadium poczwarki mogą wpływać na wytworzenie większej liczby komórek wydzielniczych pod większymi lusterkami oraz zwiększenie liczby i możliwości komórek współpracujących z gruczołami woskowymi.

Pszczoły wychowane w odpowiednich warunkach, optymalnej temperaturze, karmione obficie dobrej jakości pokarmem są aktywniejsze, również wydzielniczo.

Forma pokarmu:

O produkcji wosku, bardziej niż o sekrecji innych wydzielin, decyduje forma pokarmu: czy jest stały, czy płynny. Formą pożywienia, która sprzyja wolnemu jego pobieraniu, dłuższemu przerabianiu, a więc trawieniu, zaleganiu w wolu, jest forma stała, czyli ciasto.

Podawanie pszczołom dużych ilości rozmaitych skoncentrowanych ciast, np. miodowo-pyłkowego, miodowo-cukrowego czy cukrowego sprzyja jego dłuższemu przebywaniu w wolu, ponieważ aby przenieść takie ciasto do komórki, pszczoła musi je przekształcić z formy stałej do płynnej, najpierw rozcieńczając je wodą lub nektarem, co sprzyja dłuższemu trawieniu węglowodanów.

Inne czynniki stymulujące pszczoły do obfitego odżywiania się i wydzielania wosku:

- Zapach. Feromony stymulują pszczoły do obfitego odżywiania się. Zaobserwowano, że związki chemiczne wydzielane przez larwy i matki pobudzają robotnice do obfitego odżywiania się i karmienia larw i królowej, stymulują do wydzielania wosku oraz zasklepiania komórek z czerwiem.

Feromony poprzez układ nerwowy aktywują gruczoły, które zaczynają wydzielać hormony, stymulujące z kolei gruczoły woskowe. Do wydzielania wosku mogą pobudzać inne składniki obecne w pokarmie oraz neurohormony. Składniki obecne w pokarmie mogą poza układem nerwowym pobudzać tzw. mimowolne wydzielanie.

Duża ilość feromonów czerwiu wpływa na zachowanie zbieraczek, stymulując je do przynoszenia dużej ilości pyłku i nektaru, a więc także ma wpływ na przyszły stopień sekrecji wosku.

Przyszłością będzie stosowanie feromonów, które aktywizują pszczoły i ich gruczoły do wydzielania wosku.

- Dzielenie rodzin. Podawanie młodych matek przy maksymalnym pobieraniu pokarmu może sprzyjać zwiększonej produkcji wosku. Pszczoły w ramach wypełniania każdej wolnej przestrzeni plastrami budują także w podkarmiaczkach i na podkarmiaczkach, wskazując nam, które czynniki decydują o wyższej produkcji wosku, – pokarm i wolne miejsce.

Pomiar temperatury stopionych łuseczek woskowych wykazał jej wartość na poziomie około 45C. Łuseczki po rozstopieniu i zastgnięciu stały się białe, nieprzezroczyste
fot. Artur Kania

- Czasowy brak plastrów lub obecność węzy. Pszczoły pobierają pożywienie z podkarmiaczek, ale nie mają gdzie go złożyć. W sytuacji braku plastrów pszczoły przechowują syrop w wolach, a jak wiemy z licznych informacji powyżej, takie zachowanie sprzyja trawieniu pokarmu i wydzielaniu wosku.

W okresie rójki pszczoły mogą zająć puste pomieszczenie, które będą musiały zabudować. Brak plastrów w niektórych miejscach gniazda zaburza jego termoregulację ponieważ pszczoły w ulu mają więcej nieogrzanego i zużytego powietrza do ocieplenia i wymiany.

Wymiana powietrza między gniazdem i pasieką zajmuje więcej czasu, co przyczynia się do strat energii. Oprócz czynnika termoregulacyjnego istnieje potrzeba pszczół do zapełniania każdej wolnej przestrzeni. Im mniejsza przestrzeń między plastrami, tym mniej powietrza trzeba ogrzać, pszczoły tracą mniej ciepła.

Plastry z zapasem nagrzewają się i są akumulatorami ciepła, które nigdy nie zamarzają ze względu na wysoką koncentrację cukrów. Racjonalne zabieranie plastrów i wstawianie ramek z węzą oraz tworzenie pustych miejsc w ulu stymulują wydzielanie wosku.

Zabieranie plastrów z najcieplejszych miejsc w gnieździe, gdzie warunki do wychowu czerwiu są bardzo dobre, prowadzi do zwiększenia o 50% wytwarzania omawianego produktu [Taranov 1959].

Pszczoły odbudowując węzę dodają do budowanego plastra około 50–70% własnego wosku. Obficie podawana węza do rodzin rozwijających się przyczynia się do wzrostu produkcji wosku do 800 g na rodzinę, gdzie średnia produkcja z rodziny wynosiła od 392–656 g na odkład [Skowronek i in. 1978].

- Potrzeba zasklepiania odparowanego miodu, syropu zasklepem ze świeżego wosku skłania pszczoły do wylotu po pyłek. Zaobserwowano, że podczas jesiennego karmienia syropem, podczas kwitnienia nawłoci, większość komórek plastrów z odparowanym syropem została zasklepiona na żółto.

Podwójna łuseczka woskowa świadczy o tym, że lusterka woskowe były połączone.
fot. Artur Kania

- Temperatura syropu i otoczenia. W wyższej temperaturze wzrasta koncentracja i ilość cukrów w wolu pszczół. Gdy temperatura zmniejsza się z 37,5°C do 20°C, zmienia się pobieranie pokarmu o różnej zawartości cukrów.

W pewnych temperaturach preferowane są syropy o konkretnej koncentracji cukrów (zagęszczenie cukru w doświadczeniu 66,6%, 50%, 63,3% [Free i Dadant 1966]). Temperatura jest czynnikiem determinującym aktywność pszczół, aktywność enzymów, gruczołów i komórek związanych z gruczołami.

Nowe zaobserwowane zjawiska dotyczące wydzielania wosku:

Obserwacje związane z wydzielaniem wosku poczynione w ostatnich latach, pozwalają wyciągnąć wniosek, że wiedza o biologii rodziny pszczelej, o zjawiskach dotyczących podstawowych procesów wydzielania gruczołowego jest jeszcze niepełna co skłania do dalszych badań.

Stała kontrola zwykłego osypu podramkowego pozwala notować nowe zjawiska, które nie były jeszcze zauważone u pszczół lub nie były opisane. W jednej z rodzin w okresie letnim zaobserwowano w osypie połączone łuseczki woskowe (łuseczki podwójne), co oznacza, że pszczoła je wytwarzająca miała również połączone lusterka woskowe, oraz może oznaczać, że pod każdym lusterkiem woskowym było więcej komórek gruczołowych niż u przeciętnej pszczoły, a więc pszczoła mogła wydzielać więcej wosku.

Zaobserwowano również połączone lusterka woskowe u matek pszczelich Apis mellifera, jednak nie stwierdzono, czy pod nimi znajdują się gruczoły woskowe. U gatunków pszczół bezżądłowych lusterka i gruczoły woskowe posiadają nie tylko robotnice, ale również matki i trutnie.

Gruczoły te mogą być umiejscowione zarówno na brzusznej stronie odwłoka, jak i grzbietowej.

Dotąd uważano, że łuseczki na lusterkach utrzymują się dzięki zachodzącym na siebie sternitom, tworzącym tzw. kieszonki woskowe. Okazało się jednak, że łuseczki trzymają się powierzchni lusterek, mimo że kolejne warstwy wosku „dolewane” są od strony lusterek.

Lusterko woskowe, czyli cienka, usiana licznymi otworkami błonka sternitu, względem łuseczki woskowej zachowuje się jak folia statyczna względem szyby szklanej. Błona lusterka przylega dokładnie do łuseczki, utrzymując ją na własnej powierzchni.

Podobnie jak w przypadku miodu, pszczelarz rozprowadzając wiedzę o wosku, o jego właściwościach, zastosowaniu, może przyczynić się do wzrostu zainteresowania i popytu na ten naturalny produkt. Tak więc możemy sprzedawać oprócz świec woskowych także surowy wosk w różnej formie, np. w postaci sztabek z informacjami dotyczącymi możliwości jego zastosowania.

Nie tylko ze względu na zysk, ale i ze względu na dobro konsumenta promujemy te produkty, które przyniosą mu wiele korzyści. Pszczelarzy ze szczególną pasją zachęcam do budowania nie tylko tzw. woskowych komnat inhalacyjnych, ale także do budowy woskowych domów, wspólnym staraniem całych kół pszczelarskich.

Artur Kania

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"