Feromony pszczół, ich źródło oraz rola w rodzinie pszczelej

Cz. II.Współdziałanie feromonów

© J e r z y J ó ź w i k

Jak już wiemy, feromony to wydzielina niektórych gruczołów zwierząt, która modyfikuje pewne zachowania osobników u tego samego gatunku. Można je określić jako rodzaj „chemicznej wiadomości”. Także pszczoły wykorzystują feromony do przekazywania informacji między sobą. Sposób dziania wielu z nich uzależniony jest od ich współdziałania z innymi feromonami.

Współdziałanie wielu feromonów

Do tej pory nie oznaczono wszystkich składników wchodzących w skład substancji wydzielanych przez gruczoły produkujące feromony. Poszczególne komponenty są składnikami czynnymi, stanowią nośnik dla innych substancji lub są produktem ich rozkładu. Od właściwej proporcji składników feromonów zależy nie tylko wywołany przez nie efekt, ale istnienie współdziałania z innymi feromonami. Przykładowo farnesol i nerol, składniki wydzieliny gruczołu Nasonowa (G.N.), w warunkach laboratoryjnych działają na pszczoły jako repelenty, a nie jako atraktanty. Wiele feromonów wykazuje działanie synergistyczne, to znaczy, że do ujawnienia ich działania potrzebna jest obecność innych. Do wywołania pewnych zachowań pszczół potrzebne są niekiedy feromony różnych kast.

Oto przykład niektórych zachowań pszczół i wspólnego działania niektórych feromonów. Formowanie kłębu rojowego i jego stabilność gwarantują zarówno feromony gruczołów żuwaczkowych (G.Ż.) matek, jak i G.N. robotnic. Feromony gruczołów tergitowych (G.T.) i G.Ż. matek zachęcają trutnie do kopulacji. Wydzielina G.Ż. i gruczołów Koszewnikowa (G.K.) robotnic wywołuje alarm w rodzinie. Feromony G.Ż., gruczołów stopowych (G.S.) oraz G.K. matek podkreślają jej najwyższy status w rodzinie.

Hamowanie rozwoju jajników. Feromony czerwiu

Jednym z powodów rozwoju jajników u robotnic jest długotrwały brak matki w rodzinie, a dokładniej niedobór substancji produkowanej w gruczołach żuwaczkowych i gruczołach tergitowych. Istotne znaczenie w jego hamowaniu oraz zapobieganiu składania przez robotnice jaj mają feromony wydzielane przez czerw. Badania wykazały, że obecność czerwiu ogranicza, a wraz z wydzieliną G.Ż. matek skutecznie hamuje budowę mateczników przez pszczoły. Stwierdzono, że w rodzinach bezmatecznych, do których poddawano czerw, nie było pszczół trutówek lub występowały sporadycznie.

Dlatego ważne jest, aby w czasie wychowu matek w rodzinach bezmatecznych, które wykorzystuje się wielokrotnie, dodawać młodszy, wymagający karmienia czerw. Jednym ze sposobów ratowania rodzin z pszczołami trutówkami, które nie chcą przyjąć matki, może być dodawanie do nich dużej ilości młodego czerwiu, a po uwstecznieniu rozwoju jajników u robotnic poddawanie matki.

Pszczoły karmicielki podczas karmienia czerwiu dotykają larwy języczkiem i czułkami, pobierając w ten sposób substancje, które przekazują innym pszczołom. Feromony czerwiu nie tylko ułatwiają określenie wieku larw potrzebnego do podania właściwego pokarmu, ale przyczyniają się również do zachowania odpowiedniego składu rodziny pszczelej. Przykładem jest tutaj „feromon kanibalistyczny” larw trutni diploidalnych, które są zjadane przez pszczoły w rodzinach z dużym inbredem jako bezproduktywne.

Feromony używane podczas lotów godowych

Feromony są również używane przez trutnie oraz matki pszczele podczas wyszukiwania partnera do kopulacji. Są to lotne związki chemiczne działające na nie jak atraktanty. Młode matki przed 5 dniem życia nie są jeszcze atrakcyjne dla trutni. Dopiero po tym okresie ich gruczoły tergitowe produkują odpowiednie substancje, unoszące się w powietrzu i zwabiające trutnie nawet z odległości 60 m. Trutnie są wrażliwe na oddziaływanie feromonów matecznych wyłącznie podczas lotów godowych, w miejscach w których się gromadzą. Feromony produkowane przez trutnie służą dodatkowo do zaznaczenia takich miejsc. Gromadzenie się trutni odbywa się na wysokości 15-20 m. Po nieudanej próbie kopulacji, jeśli za bardzo się oddalą, wracają one do tych miejsc. Świadczy to o tym, że w jakiś sposób również oddziaływują wzajemnie na siebie. Mechanizm tego zjawiska nie jest jeszcze dokładnie wyjaśniony. W miejscu gromadzenia mogą znaleźć się trutnie z okolic odległych nawet o 6 km, ale najwięcej przylatuje z odległości 1 km. Położenie takiego trutowiska jest stałe przez wiele lat. Po przewiezieniu ula z oddalonej pasieki trutnie same w niedługim czasie odnajdują je.

dr Dariusz Gerula
Zakład Hodowli Pszczół
Oddział Pszczelnictwa ISiK

Słowniczek do cz.II
atraktanty- substancje przyciągające i wabiące osobniki odmiennej płci tego samego gatunku
inkorporacja- wcielenie, włączenie do całości
repelent- substancja chemiczna zniechęcająca i odstraszająca zwierzęta
synergizm- jest to zjawisko wzajemnego współdziałania czynników, wzmocnienia

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"