2. Rodzina pszczela

Skład rodziny pszczelej, podział pracy i budowa gniazda

Pszczoły miodne nie żyją samodzielnie, lecz tworzą liczną społeczność zwaną pszczelą rodziną. Składa się ona z osobników dorosłych: od kilku tysięcy do kilkudziesięciu tysięcy pszczół robotnic, jednej matki pszczelej oraz występujących sezonowo trutni.

Pszczoły pocierające się czułkami i wymieniające się pokarmem. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Oprócz form dorosłych występują stadia rozwojowe: jaja, larwy i poczwarki, zwane czerwiem, który rozwija się w woskowych plastrach. Zlokalizowane w ulu plastry z czerwiem i zapasem miodu oraz pierzgi obsiadane przez pszczoły tworzą gniazdo pszczele.

Natomiast o dokładnym położeniu źródeł pożytku informują tańce wykonywane przez pszczoły, które je znalazły, przekazywanie towarzyszkom „próbek” nektaru oraz przyniesiony zapach.

Gniazdo pszczół miodnych (dzika zabudowa w pniu drzewa). Fot.© Milan Motyka

Trutnie są wychowywane w rodzinie pszczelej tylko wtedy, gdy są w niej potrzebne. Ponieważ jedyną rolą trutni jest unasiennienie matki pszczelej, wychów ich prowadzą rodziny, które w dalszej perspektywie „myślą” o wyrojeniu się lub o wymianie matki.

Pierwszy czerw trutowy pojawia się w kwietniu, a w bardzo silnych rodzinach nawet w marcu. Trutnie wychowywane są do zakończenia okresu, w którym może dojść do wyrojenia, a więc do połowy lipca. Później trutnie są usuwane przez pszczoły jako zupełnie nieprzydatne rodzinie w okresie jesienno-zimowym.

Gniazdo pszczół miodnych osadzone na ramkach w ulu (na zdjęciu widoczny jest przeszklony ul pokazowy). Fot.© Milan Motyka

Liczba trutni wiosną i latem w rodzinie pszczelej wynosić może od kilkuset do kilku tysięcy. W okresie jesienno-zimowym trutnie mogą być tylko w rodzinie bezmatecznej lub z matką trutową (składającą jaja niezapłodnione), znacznie rzadziej w rodzinie z matką niepłodną.

Zasklepienie czerwiu następuje w dziesiątym dniu od złożenia jajeczka, a siódmym od wyklucia się larwy. Dorosłe trutnie wygryzają się w 24 dniu od złożenia jajeczka. Dojrzałość płciową trutnie uzyskują około dwa tygodnie po wygryzieniu.

Truteń wyróżnia się wśród robotnic dzięki znacznie większym oczom. Fot.© Roman Dudzik

Truteń ma bardzo dobrze rozwinięte narządy zmysłu: czułki trutnia są znacznie dłuższe niż robotnicy, a oczy dwa razy większe, gdyż musi odnaleźć matkę w czasie jej lotu godowego, w powietrzu, nierzadko z odległości kilkuset metrów.

Matki pszczele są wychowywane wtedy, gdy będą potrzebne do zastąpienia matki wychodzącej z pierwszym rojem lub by wyjść z kolejnymi rojami. Wychów matek rojowych następuje więc w szczytowym stadium nastroju rojowego i jego następstwem jest wyrojenie się rodziny.

Matka świeżo wygryziona z matecznika. Fot.© Jerzy Jóźwik

Rzadziej pszczoły wychowują matki na cichą wymianę, gdy z powodu słabej kondycji czerwiącej w rodzinie matki są zmuszone wymienić ją na nową. Wychów matek prowadzony jest też przez pszczoły w sytuacji kryzysowej, kiedy z jakiegoś powodu matka zginęła.

Wtedy nowe matki, zwane ratunkowymi, wychowywane są z będących w różnym wieku larw pszczelich.

Rolą matki jest składanie jajeczek i integrowanie rodziny pszczelej za pomocą wydzielanych przez nią feromonów. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie pszczelej jest jedna czerwiąca matka pszczela. Dwie matki w jednej rodzinie mogą funkcjonować w krótkim okresie po cichej wymianie.

Powierzchnia ciała pszczół pokryta jest licznymi włoskami, do których przyczepiają się ziarna pyłku. Fot.© Milan Motyka

Wtedy młoda matka unasiennia się i rozpoczyna czerwienie, zaś stara jest jeszcze karmiona przez pszczoły i składa jajeczka, ale po krótkim czasie jest przez pszczoły likwidowana.

Matki są wychowywane w specjalnie budowanych przez pszczoły komórkach zwanych matecznikami.

- Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Larwa mateczna jest zasklepiana w ósmym dniu od złożenia jaja, w piątym od wyklucia się z jaja. Do wygryzienia się matki pszczelej nie zawsze dochodzi w 16 dniu rozwoju osobniczego, ale czasem 1-2 dni później. Dojrzałość płciową matka osiąga około tygodnia po wygryzieniu.

Pszczoły robotnice wykonują wszystkie prace niezbędne do podtrzymania rodziny pszczelej przy życiu i wydania nowych rojów oprócz czynności rozrodczych. Życie pszczoły dzieli się na trzy okresy. Pierwszy, trwający od trzeciego do dziesiątego dnia życia obejmuje prace związane z karmieniem czerwiu.

Okres drugi, trwający do około dwudziestego dnia życia to wykonywanie wszystkich innych prac ulowych: budowa plastrów, zasklepianie komórek z czerwiem, przejmowanie nektaru od zbieraczek i jego obróbka, ugniatanie pyłku, sprzątanie wnętrza ula, obrona gniazda.

Pszczoły starsze (trzeci okres) pracują jako zbieraczki. Podział ten nie jest sztywny i pszczoły, które są zbieraczkami a wcześniej nie karmiły czerwiu lub nie produkowały wosku mogą wrócić do tych czynności. Bywa też, że znacznie młodsze pszczoły niż 20-dniowe podejmują pracę zbieraczek.

Specyficzną grupę w rodzinie stanowią pszczoły zimujące, które nie karmią czerwiu i nie przerabiają pokarmu, za to bardzo dobrze się odżywiają. Dzięki temu zdolne są przetrwać zimę i zająć się karmieniem czerwiu na przedwiośniu. Podobną kondycją charakteryzują się pszczoły rojowe.

Pszczoły robotnice posiadają morfologiczne przystosowania do wykonywania wszystkich potrzebnych rodzinie prac. Mają dobrze rozwinięte wole miodowe, w którym przynoszą nektar, spadź i wodę. Posiadają gruczoły gardzielowe wydzielające mleczko pszczele, którym karmią larwy oraz matkę pszczelą.

Na spodniej stronie odwłoka mają gruczoły woskowe wydzielające wosk służący do budowy plastrów. Na odnóżach posiadają narządy do zbierania, gromadzenia i przynoszenia pyłku kwiatowego i propolisu. Powierzchnia ciała pszczół pokryta jest licznymi włoskami, do których przyczepiają się ziarna pyłku, co ułatwia ich zbieranie i zapylanie odwiedzanych kwiatów.

Plaster z matecznikami. Fot.© Jerzy Jóźwik

Silnie rozwinięte żuwaczki służą do zgryzania starych plastrów i odpadków, które należy usunąć z gniazda. Zaopatrzonym we wsteczne zadziorki żądłem mogą dotkliwie żądlić w obronie swojego gniazda.

W określonych sytuacjach robotnice mogą składać jajeczka niezapłodnione. Pszczoły takie nazywane są trutówkami, a ich pojawienie się świadczy o nieprawidłowościach w równowadze feromonowej rodziny pszczelej spowodowanych długotrwałą bezmatecznością lub małą aktywnością wydzielniczą matki.

Czerw pszczeli jest zasklepiany w 9 dniu po złożeniu jaja i w 6 po wykluciu się larwy.

Pszczołom zabrakło miejsca w ulu – na zdjęciu widoczna tak zwana dzika zabudowa. Fot.© Jerzy Jóźwik

Pszczoła robotnica waży około 100 mg, na kilogram pszczół wchodzi więc 10 000 osobników. Objętościowo szklanka pszczół (¼ l) to około 1 000 osobników. Pojemność wola miodowego robotnicy wynosi do 57 mm3, ale ładunek nektaru lub wody zazwyczaj nie przekracza 30 mm³.

Pojedyncze obnóże pszczele waży od 4 do 14 mg. Młoda matka pszczela waży około 200 mg, dorosła około 280 mg. Dorosły truteń waży około 260 mg.

Pszczoły w gnieździe przebywają na plastrach, w których przechowywane są zapasy i jest wychowywany czerw. Plastry są zbudowane z pszczelego wosku, który jest wydzieliną gruczołów woskowych pszczół robotnic. Są dwa rodzaje plastrów: pszczele i trutowe.

Plastry pszczele składają się z komórek pszczelich o średnicy 5,2-5,7 mm, a trutowe 6,6-7,08 mm. Średnica ta jest odległością między dwoma równoległymi ściankami komórki. Komórki są odchylone o około 8° od poziomu ku górze, dzięki czemu nie wycieka z nich miód.

Krawędzie ścianek komórek są pogrubione, co zwiększa ich trwałość i ułatwia pszczołom chodzenie.

Dzika zabudowa na macie zatworowej. Fot.© Milan Motyka

Na plastrach są dobudowywane miseczki matecznikowe, czyli komórki służące do wychowu matek. Ich średnica wynosi 9 mm i są skierowane otworem ku dołowi.

Rodzina pszczela w ciągu roku

Prowadzenie pasieki jest zajęciem sezonowym, gdyż rozwój rodziny pszczelej jest uwarunkowany porami roku. Rozpoczyna się w drugiej części zimy, kiedy pszczoły zaczynają intensywnie karmić matkę i opiekują się czerwiem, którego z upływem czasu jest coraz więcej.

Głównym bodźcem decydującym o rozpoczęciu cyklu życiowego rodziny pszczelej jest wydłużający się dzień. Oddziaływanie tego czynnika jest tym skuteczniejsze, im temperatura powietrza na zewnątrz jest wyższa. Pierwsze intensywne czerwienie w rodzinach pszczelich ma miejsce w lutym, a często nawet już w styczniu.

Pasieka na rzepaku. Fot.© Krzysztof Kasperek

Celem, do którego dąży rozwijająca się rodzina pszczela jest osiągnięcie struktury i liczebności pozwalającej na wydanie silnego roju lub kilku rojów. Rozwój wiosenny jest więc bardzo dynamiczny, objawia się szybkim przybywaniem czerwiu i nowych pokoleń pszczół.

Służą temu właściwie dobrane elementy gospodarki pasiecznej: dbałość o odpowiednie warunki bytowe i zdrowotne rodziny pszczelej, kierowanie jej rozwojem, zapewnienie obfitych pożytków, utrzymywanie pogłowia o przydatnych gospodarczo cechach i rodzin pszczelich o wysokiej kondycji.