9. Nie samym miodem żyją pszczoły, czyli dodatkowe produkty pszczele.

Najważniejszym produktem pasiecznym jest wzrost plonowania roślin uprawnych i umożliwienie wydawania nasion wielu gatunkom roślin w siedliskach naturalnych dzięki zapylaniu. Wartość produkcji rolnej uzyskanej dzięki zapylaniu przez pszczoły w roku 2013 wyniosła na świecie 265 miliardów euro, a w krajach Unii Europejskiej 22 miliardy euro. W Polsce to około 5 miliardów zł rocznie.

Dla właściciela pasieki bliższe są bezpośrednie produkty pszczele. Produktem najważniejszym i mającym największe znaczenie w ekonomice polskiej pasieki jest miód. Oprócz niego od pszczół pozyskuje się wosk, pyłek kwiatowy w postaci obnóży i pierzgi, propolis, mleczko pszczele i jad pszczeli.

Pyłek i pierzga

Wielokolorowe obnóża pyłkowe. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Zbieraczki z pyłkiem wlatujące do ula. Fot.© Krzysztof Kasperek

Pyłek można pozyskiwać w każdej pasiece pod warunkiem obecności obfitych pożytków pyłkowych i odpowiednio wysokiej kondycji rodzin. Niedobór pyłku wpłynie negatywnie na rozwój rodziny, dlatego nie poławia się go w okresach gorszej pogody i gdy pożytki są słabe.

Odławianie pyłku można rozpocząć w silnych rodzinach wiosną, po zakwitnięciu mniszków i rzepaku. Mniszek lekarski jest rośliną o największej wydajności pyłkowej, która dochodzi do 300 kg z 1 ha. Dobrego wziątku pyłkowego dostarczają akacje, chabry bławatki, facelia, maki polne oraz gryka.

Lipy są słabym pożytkiem pyłkowym. Natomiast nawłoć i wrzos są bardzo wydajnymi roślinami, jeśli chodzi o pyłek, ale z nich już pyłku się nie pozyskuje. Jest późno i odławianie pyłku spowolni rozwój rodzin, przez co pójdą one do zimy w zbyt słabej kondycji.

Pszczoła na kwiecie mniszka. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Obnóża pyłkowe odławia się za pomocą poławiaczy. Są to urządzenia, których najważniejszym elementem jest płytka strącająca. To wykonana z plastiku płytka, w której wykonane są otwory strącające. Powracająca do ula zbieraczka pyłku przeciska się przez otwór i gubi obnóże pyłkowe, które spada do zasobnika poławiacza. Wszedłszy do ula orientuje się, że już pyłku się pozbyła i wyrusza z powrotem w pole.

Poławiacz może być umieszczony przed wylotkiem ula, będzie to poławiacz wylotowy (werandowy). Są też segmentowe poławiacze dennicowe, umieszczone w głębokiej dennicy ula wielokorpusowego i poławiacze powałkowe, instalowane nad powałką.

Wszystkie działają na tej samej zasadzie płytki strącającej, przez której otwory muszą się przecisnąć pszczoły.

Plaster z pierzgą obsiadany przez pszczoły. Fot.© Krzysztof Kasperek

Produkcję pyłku można zwiększyć przez tworzenie rodzin okresowych. W maju, gdy najsilniejsze rodziny są zagrożone wejściem w nastrój rojowy, osłabiamy je zabierając kilka ramek z czerwiem zasklepionym i pszczołami. Tworzymy z nich rodzinki składające się z 4–5 plastrów z czerwiem zasklepionym i poddajemy matki nieunasiennione, po czym czekamy, aż się unasiennią i wygryzie się czerw.

Wtedy zakładamy poławiacze i kontynuujemy poławianie pyłku aż do zakończenia pożytków. Tym sposobem zapobiegniemy nastrojowi rojowemu i zwiększymy produkcję pyłku nawet o trzy razy. Po zakończeniu pożytków odkłady przygotowujemy do zimy – są to już silne rodziny lub łączymy z rodzinami zasadniczymi, uprzednio likwidując w nich stare matki.

Pyłek z poławiaczy należy odbierać codziennie i natychmiast go wysuszyć. Świeże obnóża pyłkowe zawierają dużo wody i są wręcz maziste. W takiej atmosferze będą się rozwijać różne mikroorganizmy, przez co już po dwóch dniach nie będzie się on nadawał do spożycia. Świeży pyłek można też zamrozić.

Suszarka do pyłku. Fot.© Firma Łysoń

Pyłek suszy się ciepłym powietrzem w suszarce do pyłku. Nie należy suszyć pyłku na słońcu, gdyż promienie słoneczne rozłożą wiele substancji biologicznie czynnych, przede wszystkim witaminy. Po wysuszeniu pyłek należy przebrać i przewiać w celu usuniecia lekkich zanieczyszczeń.

W obnóżach nie może być żadnych obcych ciał, a szczególnie zmumifikowanych kawałków czerwiu porażonego przez grzybicę otorbielakową oraz martwych roztoczy Varroa, które mogą powodować stany uczuleniowe. Pyłek wysuszony do 6% zawartości wody najlepiej jest zapakować w hermetyczne opakowania: słoiki, pojemniki z tworzyw sztucznych lub torebki foliowe.

Nie można pozostawiać pyłku niezabezpieczonego, gdyż szkodniki pyłku: rozkruszki, roztoczki i trojszyki będą w nim składać jaja, z których po kilku dniach wykluje się potomstwo. Ze względu na wyjątkowo bogate walory odżywcze pyłek jest doskonałą pożywką dla mikroorganizmów i pasożytów.

Pyłek pszczeli - obnóża w zbliżeniu. Fot.© Roman Dudzik

Wytwarzaną przez pszczoły z pyłku pierzgę też można pozyskiwać i przechowywać, by ją potem wykorzystać w żywieniu pszczół i ludzi. Plastry zawierające dużo pierzgi należy przechowywać, by dodać je rodzinom pszczelim w okresie niedoboru pyłku, w drugiej części lata lub do ułożenia gniazda na zimę.

Nie jest łatwo przechować pierzgę, gdyż szybko rozwija się na niej grzybica ulowa mająca postać białej pleśni, atakować ją mogą też rozkruszki.

Skuteczną metodą przechowywania pierzgi w plastrach jest wcześniejsze zalanie jej przez pszczoły miodem lub syropem, który zostanie zasklepiony. W tym celu plastry z dużą ilością pierzgi umieszczamy w jednej rodzinie, którą karmimy dużymi dawkami syropu.

W wielu polskich pasiekach pierzga jest produktem niedocenianym i powinno się zwracać większą uwagę na jej właściwe pozyskiwanie, magazynowanie i wykorzystanie.

Pierzga. Fot.© Teresa Kobiałka

Mleczko pszczele

Mleczko pszczele jest to wydzielina gruczołów gardzielowych pszczół. Stanowi pokarm dla matki pszczelej, larw matecznych i trutowych przez cały okres żerowania i larw pszczelich do trzeciego dnia życia. Starsze larwy pszczele są karmione mieszaniną pierzgi, miodu i wody.

Mleczkiem są również karmione trutnie wylatujące z ula w celu unasiennienia matki. Zdarza się, że młode pszczoły karmią się nawzajem mleczkiem. Dzieje się tak wtedy, gdy w rodzinie jest dużo pokarmu, dużo młodych pszczół, a niewiele młodego czerwiu do karmienia.

Pszczoły karmiące larwy w matecznikach. Fot.© Jerzy Jóźwik

Mleczko jest produkowane przez młode pszczoły – karmicielki, które nie wykonywały jeszcze żadnych wyczerpujących prac. Wydzielać mleczko mogą tylko raz w życiu. Dlatego pszczoły, które będą zimować nie powinny przerabiać zapasów na zimę i karmić jesienią larw, gdyż tej czynności nie będą mogły powtórzyć na przedwiośniu.

Mleczko jest produktem o bardzo wysokiej wartości odżywczej. Posiada prawie wszystkie substancje potrzebne do wzrostu i życia organizmów zwierzęcych. W jego skład wchodzą cukry, białka, aminokwasy, w tym wszystkie egzogenne, wszystkie mikroelementy i prawie wszystkie witaminy, kwasy tłuszczowe oraz hormony.

Mleczko pszczele w słoiczku. Fot.© Rafał Krawczyk

Mleczko pozyskuje się z trzydniowych mateczników. Usuwa się larwę i odbiera mleczko z matecznika przy pomocy łyżeczki lub specjalnego urządzenia odsysającego. Pszczoły zmusza się do budowania dużej liczby mateczników wykorzystując bezmateczność rodziny lub sztucznie wywołany nastrój rojowy.

Propolis, czyli kit pszczeli

Propolis jest substancją używaną przez pszczoły do zaklejania szczelin w ulu, powlekania jego ścian i zwężania otworu wylotowego. Cienką warstwą propolisu pszczoły powlekają wnętrze komórek w plastrach przed złożeniem w nich jajeczek przez matkę.

Ponieważ składniki zawarte w propolisie wykazują silne działanie bakteriobójcze, zapobiega to rozwojowi drobnoustrojów. Jest też używany przez pszczoły do mumifikacji owadów i gryzoni, które dostały się do ula i zostały zabite.

Pszczoły zabudowują kitem szczeliny w ulu i odległości między elementami jego wyposażenia mniejsze niż 3 mm, np. między korpusami ula. Fot.© Milan Motyka

W celu zebrania surowców, z których powstanie propolis, najstarsze zbieraczki oblatują pąki brzóz, topoli, wierzb, olch, kasztanowców, dębów, jesionów i wiązów oraz sosen, świerków i jodeł. Żywica zbierana jest żuwaczkami, przy czym formowana jest z niej długa nitka.

Pszczoła nitkę tę przy pomocy odnóży drugiej pary urabia w kulkę, co ułatwione jest po dodaniu śliny. Kulki są umieszczane w koszyczkach pyłkowych na trzeciej parze odnóży. Po powrocie do ula zbieraczka spaceruje po plastrach tak długo, aż pszczoły ulowe odbiorą od niej przyniesioną żywicę, również posługując się żuwaczkami.

Odbieranie może trwać nawet kilka godzin, ponieważ żywiczne obnóża są bardzo kleiste i ciągliwe. W trakcie tych czynności pszczoły ulowe dodają do przyniesionych substancji wydzielinę gruczołów gardzielowych i wosk.

Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Gotowy kit pszczeli jest mieszaniną wielu substancji. Zawiera około 40% żywic, wosk pszczeli (17%), wosk roślinny (6%), substancje garbnikowe (10%) i substancje lotne (14%). Oprócz tego w kicie jest około 10% pyłku kwiatowego i 4-5% domieszek mechanicznych, pochodzących z kurzu i innych zanieczyszczeń.

Kit pszczeli bardzo słabo rozpuszcza się w wodzie, natomiast w spirytusie, eterze i innych rozpuszczalnikach organicznych rozpuszcza się w 60-70 procentach. W temperaturze pokojowej kit posiada konsystencję lekko plastycznego ciała stałego i wraz ze wzrostem temperatury staje się coraz bardziej miękki.

Temperatura topnienia kitu wynosi około 75-100°C, natomiast w temperaturze poniżej 15°C jest twardy. W temperaturze około 0°C i niższej staje się kruchy. Kit pszczeli posiada przyjemny zapach, przypominający woń pączków topoli.

Zeskrobany i oczyszczony propolis. Fot.© Teresa Kobiałka

Pszczoły zabudowują kitem szczeliny w ulu i odległości między elementami jego wyposażenia mniejsze niż 3 mm. Producenci uli i sprzętu pasiecznego oferują zestawy do pozyskiwania propolisu. Są to polipropylenowe wkładki z podłużnymi szczelinami, umieszczane w otworach uniwersalnej powałki ula wielokorpusowego oraz duże kraty wielkości powierzchni powałki.

Przy pomocy tych wkładek lub krat propolis można poławiać przez cały sezon i w miarę zabudowywania szczelin należy je wymieniać. Czysty kit pozyskuje się, wykruszając go po uprzednim zamrożeniu wkładek. Stosując takie urządzenia można z jednej rodziny uzyskać nawet 200 g kitu w sezonie.

Produkt w ten sposób pozyskany zawiera mało zanieczyszczeń. Głównym zanieczyszczeniem jest wosk, którego może być do 20%.

Propolis pozyskany z "pajączka" w powałce ula. Fot.© Milan Motyka

Oczyszczony i suchy kit pszczeli przechowuje się w szczelnych opakowaniach wykonanych z materiałów dopuszczonych do kontaktu z żywnością, jak hermetycznie zamykane woreczki foliowe lub zakręcane słoiki. Ponieważ w kicie, który został poddany tylko mechanicznej obróbce, mogą znajdować się zarodniki pleśni i jaja barciaków, należy go przechowywać w niskiej temperaturze, co zapobiegnie ich rozwojowi.

Obecność pleśni i szkodników dyskwalifikuje propolis jako surowiec do dalszego wykorzystania. Kit pszczeli jest dosyć trwałą substancją i po półrocznym okresie przechowywania nie traci swoich właściwości bakteriobójczych.

Propolis oferowany do sprzedaży. Fot.© Teresa Kobiałka

Jad pszczeli

Jad pszczeli jest substancją wydzielaną przez pszczoły robotnice i matki pszczele w gruczole jadowym aparatu żądłowego. Trutnie nie posiadają aparatu żądłowego. Wydzielanie jadu rozpoczyna się w gruczołach jadowych już od pierwszych dni życia pszczół.

Ilość wytworzonego jadu jest uzależniona od obfitości odżywiania się pszczół pierzgą. Wytworzony jad jest gromadzony w zbiorniczku jadowym. Jego ilość wzrasta wraz z wiekiem pszczół i u 2-3-tygodniowych pszczół może go być nawet 0,8 mg. Poza tym pokolenia wiosenne pszczół produkują nieco więcej jadu niż letnie i jesienne.

Żądło wbite w skórę. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Żądło służy pszczołom do obrony. Broniąca się pszczoła wbija żądło w ciało osobnika żądlonego, a szczecinki żądła dzięki skurczom poruszających ich mięśni wbijają się coraz głębiej w ranę. W czasie użądlenia przez wąski kanał między szczecinkami jad wpływa do rany w ilości od 0,012 do 0,2 mg i u żądlonego osobnika może wywołać różne reakcje, zależnie od jego masy ciała i wrażliwości.

Na przykład do zabicia myszy wystarczy jedno użądlenie, konia – kilka użądleń, a krowy lub człowieka kilkaset. Wyjątkiem są osoby wrażliwe na składniki jadu pszczelego, tutaj kilka użądleń może wywołać duże komplikacje zdrowotne.

Na ogół jednak reakcja na użądlenie polega na bólu i miejscowej opuchliźnie. Pszczelarze zazwyczaj są uodpornieni na jad pszczeli. Agresywność pszczół jest cechą silnie dziedziczoną i w pracy hodowlanej jest eliminowana. Na wzrost agresywności pszczół mają wpływ też warunki zewnętrzne: obecność pożytku i pogoda.

Fot.© Milan Motyka

Ze względu na małą ilość jadu w zbiorniczku jadowym pozyskiwanie tego produktu jest bardzo pracochłonne. Najprostszym i najdokładniejszym sposobem jest pobieranie jadu od każdej pszczoły oddzielnie. W tym celu pszczołę chwyta się za skrzydełka, która wtedy wysuwa żądło, na którego końcu pojawia się kropelka jadu.

Jad ten można zbierać na kawałku szyby, by po wysuszeniu móc go zeskrobać. Można też kropelki jadu gromadzić na bibule.

Nowoczesną, nie powodującą niszczenia pszczół i dość wydajną metodą jest pozyskiwanie jadu przez stosowanie bodźców elektrycznych. W tym celu stosuje się specjalne urządzenie składające się z szyby i przeciągniętych po niej przewodów elektrycznych.