5. Ul z drewna czy z plastiku?

Pasieka jak każde przedsiębiorstwo produkcyjne, jest wyposażona w odpowiedni sprzęt. Są to ule oraz urządzenia i pomieszczenia do obsługi rodzin pszczelich, pozyskiwania i przechowywania produktów, naprawiania i wytwarzania potrzebnego sprzętu, a także środki transportu.

Fot.© Milan Motyka

Ule wykonuje się z różnych materiałów. Najczęściej do budowy uli jest używane drewno. Ule wykonuje się z miękkiego drewna z drzew iglastych, rzadziej liściastych. Dużo uli wytwarza się z płyt pilśniowych, sklejek oraz płyt OSB.

Rzadziej użytkuje się w naszym kraju ule wykonane z pojedynczych desek. Pszczoły równie dobrze radzą sobie w ulach zarówno ze ścianami pojedynczymi, jak i podwójnymi.

Ule drewniane. Fot.© Milan Motyka

Ule ze słomy wykonuje się w specjalnym prawidle, przy czym ze słomy wykonane są tylko ściany ula, a konstrukcja z drewna. Ule słomiane właściwie użytkowane i zabezpieczone przed czynnikami atmosferycznymi są równie trwałe jak drewniane.

Ule styropianowe i poliuretanowe są ciepłe i lekkie. Ich ściany są cienkie, co sprawia, że gabaryty zewnętrzne są mniejsze niż uli wykonanych z innych materiałów. Nadają się więc do prowadzenia gospodarki wędrownej. Nie ulegają biodegradacji i łatwo się je odkaża popularnymi środkami dezynfekcyjnymi. Jedyny mankament to możliwość uszkadzania przez ptaki.

Pasieka zawodowa prowadzona w ulach styropianowych wywieziona na pożytek rzepakowy. Fot.© Agnieszka Dudzik

Wszystkie ule są wykonane według takiego samego założenia. Ul składa się z korpusu gniazdowego, nadstawek lub korpusów miodowych, daszka i dennicy oraz podstawki. Wyposażeniem ula są ramki, zatwory, powałki, elementy ocieplające, podkarmiaczki i kraty odgrodowe.

Plastry z czerwiem pszczelim mają grubość 25 mm, odległość między środkowymi ściankami plastrów to 37,5 mm, a odległości między plastrami z czerwiem, czyli szerokości tak zwanych uliczek międzyplastrowych to 12,5 mm. Między plastrami z miodem uliczki mogą być węższe, nawet do 6 mm, gdyż pszczoły takie plastry pogrubiają.

Gniazdo zabudowane "na dziko". Fot.© Krzysztof Kasperek

Pszczoły starają się zabudować plastrem wszystkie przestrzenie większe niż 10 mm i zakitować mniejsze niż 3 mm. Doświadczalnie określono, że odległość między bocznymi beleczkami ramek a ścianą ula powinna wynosić 7,5 mm. Odległość miedzy ramkami dolnych i górnych kondygnacji powinna wynosić od 6 do 10 mm.

Im mniejsza, tym pszczołom będą łatwiej przechodzić z korpusu na korpus. Odległość między dolnymi listewkami ramek i dnem ula powinna wynosić 15-20 mm. Jeżeli będzie większa, pszczoły będą pod ramkami budować plastry.

Ule użytkowane w Polsce

W polskich pasiekach użytkuje się kilka typów uli. Najbardziej popularny jest ul wielkopolski, później warszawski zwykły i poszerzony oraz ul Dadanta. Mały odsetek pasiek gospodaruje w ulach Ostrowskiej, Apipolu i Langstrotha, oprócz tego spotyka się ule właściwe tylko dla danej pasieki. Wyróżnikiem typu ula jest kształt i wielkość ramki gniazdowej.

Doświadczalnie określono, że odległość między bocznymi beleczkami ramek a ścianą ula powinna wynosić 7,5 mm. Jeżeli będzie większa, to pszczoły będą dobudowywały w tym miejscu plastry. Fot.© Roman Dudzik

Ul wielkopolski

Ule wielkopolskie, drewniany i styropianowy.

Ramka gniazdowa ula wielkopolskiego ma szerokość 360 mm i wysokość 260 mm. Są to jej wymiary zewnętrzne. Typowy ul wielkopolski jest ulem wielokorpusowym i składa się z 2 korpusów gniazdowych, mieszczących po 10 ramek gniazdowych, oraz nadstawki zwanej półnadstawką.

W nadstawce mieści się 10 ramek nadstawkowych o wymiarach 360 mm × 130 mm. Ściany korpusów gniazdowych i nadstawki oraz dennica ula wykonanego z drewna są podwójne i ocieplone materiałem izolacyjnym. Daszek jest dwuspadowy lub płaski, odejmowany.

Ul wielkopolski.

Korpus ula wielkopolskiego w rzucie poziomym jest kwadratem o długości wewnętrznej ściany równej 375 mm. Głębokość korpusu wynosi 270 mm. Dzięki temu możliwe jest ustawienie ramek zarówno prostopadle do ściany z wylotkiem (zabudowa zimna), jak i równolegle (zabudowa ciepła).

Ul wielkopolski.

W Polsce w większości pasiek stosowana jest zabudowa zimna, czyli ramki ustawione prostopadle do ściany wylotowej. Rodzaj zabudowy nie ma wpływu na wyniki produkcyjne pasieki. By zwiększyć kubaturę ula, aby pomieściła się w nim bardzo silna rodzina pracująca na obfitym pożytku, dostawia się kolejne korpusy.

Styropianowa dennica wysoka z segmentowym poławiaczem pyłku. Fot.© P.P. Łysoń

Szeroko użytkowane są ule wielkopolskie wykonane ze styropianu i poliuretanu. Są znacznie lżejsze od uli drewnianych i mają mniejsze wymiary zewnętrzne.

Inne ule wielokorpusowe

Ul Ostrowskiej, Langstroth, Apipol.

Ulem najbardziej rozpowszechnionym na świecie jest ul Langstrotha. Ramki Langstrotha mają wymiary: szerokość 448 mm, wysokość 232 mm. Podane wymiary nieco różnią się od siebie w różnych częściach świata. W jednym korpusie mieści się 9 albo 10 ramek i wszystkie korpusy są jednakowe.

Korpusy są jednościenne, wykonane z pojedynczych desek, i to zarówno w krajach o klimacie umiarkowanym lub chłodnym (Kanada), jak i tropikalnym (Meksyk, Australia). Liczba korpusów składających się na jeden ul zależy od siły rodziny i przyjętego modelu gospodarki pasiecznej, co jest związane z warunkami klimatycznymi. W Polsce ten ul jest rzadko używany.

Pewien udział w polskich pasiekach ma wielkorpusowy ul nazwany na cześć jego konstruktorki i propagatorki ulem Ostrowskiej. Składa się on z kilku korpusów mieszczących po 10 ramek o wymiarach 360 × 230 mm, czyli wielkopolskich obniżonych do 23 cm.

Ul Dadanta

Ule Dadanta, drewniany i styropianowy.

Wymiary zewnętrzne gniazdowej ramki Dadantowskiej wynoszą: szerokość 435 mm, wysokość 300 mm. W ulu Dadanta, w najbardziej rozpowszechnionej wersji wykonanej z drewna, mieści się 15 ramek gniazdowych. Przednia i tylna ściana są podwójne, a przestrzeń między nimi wypełnia materiał izolacyjny.

Boczne ściany są wykonane z pojedynczych desek, a gniazdo ociepla się matami. Z prawej strony przedniej ściany takiego ula, 8 cm od ściany szczytowej, umiejscowiony jest otwór wylotowy (bok prawy i lewy w ulu określa się stojąc za nim).

Naprzemianlegle w ścianie tylnej znajduje się dodatkowy wylotek. Umożliwia on, po przedzieleniu wnętrza ula szczelną przegrodą, utrzymywanie rodzinki zapasowej lub odkładu, a podczas największego rozwoju rodziny pszczelej pomaga zwiększyć wentylację gniazda.

Szerokość głównego otworu wylotowego wynosi 240 mm, dodatkowego 140 mm, a ich wysokość 20 mm. Światło wylotków reguluje się za pomocą wkładek wylotowych. Wewnętrzne wymiary części gniazdowej wynoszą: długość 55 cm, szerokość 45 cm i głębokość 32 cm.

Ul warszawski poszerzony

Ul warszawski poszerzony.

W najbardziej popularnej wersji tego ula mieści się 16 ramek gniazdowych o wymiarach: szerokość 300 mm i wysokość 435 mm. Są to wymiary obróconej o 90° ramki Dadantowskiej. Nadstawka mieści 15 ramek o wymiarach nadstawkowej ramki wielkopolskiej o szerokości 360 mm i wysokość 130 mm.

Wymiary wewnętrzne korpusu gniazdowego wynoszą: długość 60 cm, szerokość 31,5 cm, głębokość 45,5 cm. Na korpus gniazdowy nadbudowany jest kołnierz o wysokości 9,5 cm. Ściany przednia i tylna są ocieplone, a boczne pojedyncze.

Ul ma otwory wylotowe: przedni większy i tylny (zapasowy) mniejszy. Często można spotkać ule warszawskie, które mają w przedniej ścianie dwa wylotki: dolny i górny. Taki układ wylotów poprawia wentylację zimą oraz ułatwia zbieraczkom pracę na obfitych pożytkach.

Podwójna ocieplona dennica przymocowana jest na stałe. Daszek dwuspadowy lub płaski często przymocowany jest na zawiasach, co czyni obsługę ula lżejszą. Ul ten jest duży i całkowita powierzchnia wszystkich plastrów wynosi 273 dm². Jego przydatność w pasiekach jest taka sama jak ula Dadanta.

Ul warszawski zwykły

Ul warszawski zwykły.

Ul warszawski zwykły jest o 6 cm węższy od ula warszawskiego poszerzonego. Wymiary ramki gniazdowej wynoszą: szerokość 240 mm, wysokość 435 mm. Ramki w nadstawce są nieduże, mają wymiary: szerokość 240 mm, wysokość 160 mm i zazwyczaj są pogrubione do 35 mm.

W nadstawce mieści się 11 takich pogrubionych ramek. Powierzchnia plastrów w tym ulu jest nieduża i wynosi (dla wersji 16-ramkowej) 182 dm2. To za mało, aby skutecznie wykorzystywać bardzo obfite pożytki, ale wystarczająco dla prowadzenia pasieki stacjonarnej w słabszym terenie.

Wyposażenie uli

Gniazdo pszczele przykrywa się od góry płótnem powałkowym, folią, powałką z płyty pilśniowej, sklejki, deseczek lub utwardzonego styropianu. W polskich pasiekach często stosuje się listewki powałkowe zwane przekładkami, o długości równej długości górnej beleczki ramki i przekroju 10 × 10 mm albo 8 × 11 mm.

Tymi listewkami zakrywa się tylko uliczki międzyplastrowe. Zakrywają one gniazdo i zapewniają właściwą odległość między plastrami. Pracochłonne stosowanie listewek odstępnikowych jest przyczyną małej wydajności pracy naszych pszczelarzy.

Listewki odstępnikowe między ramkami. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Nowoczesnym rozwiązaniem jest jednolita powałka przykrywająca całe gniazdo, wykonana z płyty pilśniowej lub twardego, odpornego na zgryzanie styropianu. W takiej powałce są wykonane otwory zapewniające dodatkową wentylację zimą i podczas transportu.

Po założeniu w nie odpowiednich wkładek powałka taka może być używana jako podkarmiaczka. W otworach można też instalować plastikowe wkładki do poławiania propolisu.

Fot.© Milan Motyka

Gniazdo jest ocieplone od góry poduszką wypełnioną materiałem izolacyjnym, najlepiej suszoną paprocią, która dobrze „trzyma” ciepło, nie chłonie wilgoci tylko ją przepuszcza, jest niechętnie „zagospodarowywana” przez myszy i inne gryzonie i jest bardzo lekka.

Jako ocieplenie górne można stosować maty słomiane, porowatą płytę pilśniową lub styropian. W nowoczesnych ulach styropianowych górne ocieplenie stanowią powałka i daszek, wykonane też ze styropianu.

Od wolnej bocznej przestrzeni, w której czasowo nie ma plastrów, gniazdo jest oddzielone zatworem (ścieśniaczem), wykonanym z płyty pilśniowej, sklejki, deseczek lub styropianu. Zatwór powinien przylegać do wewnętrznych ścian ula i nie sięgać dna, pozostawiając szczelinę wysokości około 10 mm dla poprawienia wentylacji.

Mata zatworowa ze słomy (na macie wiedoczna jest również dzika zabudowa). Fot.© Milan Motyka

Rozwinięciem możliwości stosowania kraty odgrodowej jest gospodarka z użyciem izolatorów. Izolator to kaseta wykonana z kraty odgrodowej, w której można umieścić kilka ramek gniazdowych. Izolator pozwala na dokładne zlokalizowanie czerwienia matki na kilku plastrach i precyzyjne nim kierowanie.

Na terenach o ubogich i krótkotrwałych pożytkach stosuje się sposób gospodarki zwany „metodą izolatorową”. Dzięki radykalnemu ograniczeniu czerwienia matki na niewielu plastrach umieszczonych w izolatorze można pozyskać znaczne ilości miodu na słabych pożytkach i zapobiec nastrojowi rojowemu.

Krata odgrodowa plastikowa. Fot.© Milan Motyka

Izolator musi być wykonany starannie, by matka nie mogła samodzielnie go opuścić. Najczęściej używane są izolatory na 2 lub 3 ramki, rzadziej większe. Zamiast bowiem budować 7- czy 8-ramkowy izolator, łatwiej matkę odgrodzić na takiej liczbie plastrów za pomocą pionowej kraty odgrodowej.

Z góry izolator przykrywa się kawałkiem kraty odgrodowej położonej na górnych beleczkach ramek znajdujących się w izolatorze.

Izolator. Fot.© Jerzy Jóźwik

Niezbędnym zabiegiem stosowanym w każdej pasiece jest podkarmianie i dokarmianie pszczół. Klimat umiarkowany nie zawsze stwarza odpowiednie warunki dla rozwoju rodziny pszczelej, a długa zima wymaga przygotowania dużych ilości zapasów.

Dlatego pszczoły karmi się syropem cukrowym, syropem inwertowanym, sytą miodową, ciastem miodowo-cukrowym i innymi odżywkami. Służą do tego różne podkarmiaczki. W zależności od umiejscowienia w ulu podkarmiaczki dzielą się na gniazdowe (boczne, ramkowe), powałkowe i dennicowe.

Pojemność ich jest różna, od małych, półlitrowych, do dużych, w których można podawać 15-litrowe porcje syropu w czasie przedzimowego uzupełniania zapasów.

Podkarmiaczka ramkowa (boczna) Dadant. Fot.© P.P. Łysoń

Najbardziej rozpowszechnione w polskich pasiekach są podkarmiaczki boczne. Podkarmiaczka taka ma wymiary zewnętrzne ramki gniazdowej. Zbudowana jest z drewna i sklejki wodoodpornej lub twardej płyty pilśniowej. Napełnia się ją wlewając syrop przy pomocy lejka przez otwór w górnej listewce.

Na dnie podkarmiaczki jest umieszczony pływak z cienkiej listewki zapobiegający topieniu się pszczół. Podkarmiaczki takie mają niedużą pojemność, na ogół nie przekraczającą 2,5-3 litrów. Przy takiej pojemności dokarmienie jednej rodziny wymaga kilku lub kilkunastu wizyt w pasiece.

Dostęp do takiej podkarmiaczki jest utrudniony, gdyż przed wlaniem syropu należy zdjąć daszek i ocieplenie górne, więc ich stosowanie jest czasochłonne.

Podkarmiaczka górna. Fot.© P.P. Łysoń

Rozwinięciem idei podkarmiaczki górnej jest karmienie ze słoików lub wiaderka, ustawionych na do góry dnem na powałce z otworami lub bezpośrednio na górnych listewkach ramek. W pokrywce wykonuje się kilka otworów o średnicy 2 mm, przez który pszczoły pobierają syrop.

Podkarmianie syropem. Fot.© Roman Dudzik

Najmniej pracochłonne jest napełnianie syropem podkarmiaczek dennicowych. Mogą one mieć różną pojemność i można w nich podawać zarówno syrop, jak i ciasto lub pierzgę. Podkarmiaczka dennicowa to płaskie naczynie z pływakiem ustawione na dnie głębokiej dennicy, wysuwane przez zamykany klapką otwór w tylnej ścianie.

Na zimę taką podkarmiaczkę wymienia się na wkładkę dennicową, na której gromadzi się osyp zimowy. Ocena osypu dostarcza informacji o przebiegu zimowli i ewentualnych chorobach.

Przed każdym użyciem należy sprawdzić szczelność podkarmiaczek. Podkarmiaczki wykonane z drewna i sklejki lub twardej płyty pilśniowej rozsychają się i mogą w nich powstawać szczeliny, przez które będzie wyciekał syrop. Po zakończeniu karmienia podkarmiaczki należy poddać odkażaniu.

Wkładka wylotowa. Fot.© Roman Dudzik

Do regulowania światła wylotka ulowego służą różne wkładki wylotowe. Wczesną wiosną i na jesieni otwór wylotowy powinien być niewielki, by zmniejszyć straty ciepła i ułatwić pszczołom obronę przed rabunkiem. Latem wylotki się zwiększa, aby usprawnić wentylację gniazda.

Pszczołom łatwiej wtedy odparować nektar, a zarazem opóźnia się rozwój nastroju rojowego. Wkładka wylotowa to najczęściej deseczka z odpowiednim wycięciem. Wkładka uniwersalna ma dwa wycięcia: w jednym boku dłuższe (letnie), a w drugim krótsze (zimowe).

Zamiast wkładek można stosować zasuwki, wykonane z blachy lub z tworzywa sztucznego.

Często mostki przymocowane są na zawiasach i służą jako zamknięcie ula. Fot.© Milan Motyka

Mostek wylotowy ułatwiający pszczołom start i lądowanie, wykonany jest z deseczki. Mostek umieszczony przed wylotem, na ogół na całej jego długości, instalowany jest na przedniej ścianie ula lub w dennicy. Przymocowany jest na stałe lub może być odejmowany.

Często mostki przymocowane są na zawiasach i służą jako zamknięcie ula na czas transportu. W niektórych konstrukcjach uli styropianowych mostek jest przedłużeniem wkładki wylotowej lub dennicy. Szerokość mostka powinna wynosić 10-15 cm.

Ule ustawia się na podstawkach zwanych stołkami lub stojakami ulowymi. Najpowszechniej stosowane są podstawki drewniane o kształcie prostokąta lub podstawki krzyżakowe, składane. Podstawki krzyżakowe po złożeniu zajmują niewiele miejsca, dlatego nadają się do pasiek wędrownych.

Podstawka nie powinna wystawać poza krawędzie zewnętrzne ula, ponieważ ściekająca po ścianach woda może powodować butwienie dennicy. Drewniane podstawki powinny być zaimpregnowane środkiem chroniącym przed butwieniem, co wielokrotnie wydłuży ich żywotność.

Podstawki pod ule wykonane z prętów zbrojeniowych. Fot.© Milan Motyka

Podstawki takie nie powinny stać bezpośrednio na ziemi, lecz na cegłach, dachówkach, płytkach cementowych, deseczkach itp., co zapobiegnie wbijaniu się w ziemię i butwieniu. Stosuje się też podstawki spawane z prętów stalowych.

Często ule są ustawione w rzędach na belkach drewnianych lub betonowych, stalowych kątownikach i szynach. Nowoczesnym rozwiązaniem dla dużych pasiek wędrownych jest ustawianie uli na paletach, po cztery ule na palecie, z wylotami skierowanymi każdy w inną stronę.

Załadunku takiej pasieki na środek transportu dokonuje się przy pomocy wózka widłowego, co usprawnia i przyspiesza pracę.

Pierścień dystansowy wielkopolski, Ostrowskiej z przegonką 8-wylotową. Fot.© P.P. Łysoń

Do usprawnienia miodobrania można stosować przegonki. Są to urządzenia umożliwiające pszczołom przechodzenie w jedną stronę, ale nie pozwalające wrócić. Są przegonki sprężynowe i kanałowe. W przegonce sprężynowej pszczoły przechodzą po odgięciu cienkich, sprężynujących blaszek.

Ulik - transportówka. Fot.© Roman Dudzik

Podstawowymi narzędziami pracy pszczelarza są dłuto pasieczne, szczoteczka do zmiatania pszczół i podkurzacz do wytwarzania dymu, którym poskramia się pszczoły. Dłuto jest to płaskownik wykonany z twardej stali nierdzewnej służący do rozsuwania ramek, rozdzielania korpusów i nadstawek, zeskrobywania propolisu, zanieczyszczeń i nadbudowanych plastrów.

Doświadczony pasiecznik podczas obsługi rodzin przez cały czas trzyma dłuto w dłoni. Do palenia w podkurzaczu używa się wierzbowego próchna lub specjalnego, dostępnego w handlu paliwa.

Podstawowymi narzędziami pracy pszczelarza są dłuto pasieczne, szczoteczka do zmiatania pszczół i podkurzacz do wytwarzania dymu. Na zdjęciu widoczna również jest słomiana mata zatworowa oraz beleczki odstępnikowe (między ramkami). Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Do pracy w pasiece potrzebne jest wygodne ubranie ochronne wraz z kapeluszem z siatką. Siatka powinna być czarna. Praktyczny jest jednoczęściowy kombinezon pasieczny z kapeluszem wykonany z białego płótna, zapinany zamkiem błyskawicznym, z rękawami i nogawkami ściąganymi na końcach.

Ponieważ w czasie upałów jest w nim gorąco, pszczelarze często używają białych fartuchów laboratoryjnych.

Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

W prawidłowo prowadzonej pasiece pogłowie pszczół jest łagodne i użycie szczelnego kombinezonu, jak również dużych ilości dymu z podkurzacza nie powinno mieć miejsca.

Fot.© Piotr Szyszko