15. Co to jest warroza i jak ją pokonać

Warroza jest obecnie najgroźniejszą chorobą pszczół na całym świecie. Występuje w pasiekach na wszystkich kontynentach. Powoduje duże straty w pogłowiu rodzin pszczelich i znacząco wpływa na obniżenie produkcji pasiecznej. Konieczność ciągłego zwalczania tej choroby jest przyczyną wzrostu kosztów prowadzenia pasiek.

Warroza pojawiła się w Europie Południowej na początku lat 70. XX wieku. W roku 1977 stwierdzono jej obecność w Niemczech, a w 1980 w Polsce w okolicach Lublina. Po czterech latach choroba ta opanowała cały kraj. Pszczoły nie posiadają naturalnych mechanizmów obronnych umożliwiających zwalczenie warrozy lub niedopuszczających do zakażenia.

Pasożyty powodujące tę chorobę nie posiadają naturalnych wrogów mogących ograniczyć ich rozprzestrzenianie i są bardzo ekspansywne, dlatego każda wyleczona rodzina pszczela po kilku miesiącach ulega ponownemu zakażeniu i nie leczona zawsze ginie.

Stąd wynika konieczność ciągłego zwalczania tej choroby na całym świecie. W Polsce warroza podlega obowiązkowi rejestracji u powiatowego lekarza weterynarii (rok 2015).

Biologia roztocza Varroa destructor

Chorobę powoduje roztocz Varroa destructor pasożytujący na czerwiu zasklepionym, robotnicach, trutniach i matkach, odżywiający się hemolimfą. Na owadach dorosłych pasożytują samice, które pobierają hemolimfę po przekłuciu błon międzysegmentowych.

Fot.© Milan Motyka

Czerwonobrązowe samice mają kształt płaskiej, owalnej tarczki o długości ok. 1,2 mm i szerokości 1,7 mm. Na czerwiu zasklepionym wszystkich trzech postaci pszczół bytują wszystkie stadia rozwojowe samic i samców Varroa.

Pasożyt przechodzi cykl rozwojowy, do którego potrzebuje zarówno stadium czerwiu zasklepionego, jak i pszczół dorosłych.

Pasożyty w różnym wieku na poczwarce. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Dojrzałe osobniki Varroa przez okres około 2 tygodni żerują na pszczołach, po czym zasiedlają komórki z czerwiem, chociaż niektóre samice mogą wchodzić do komórek pierwszego dnia po wyjściu z wygryzającą się pszczołą, inne żerują na dorosłych pszczołach nawet do 1 miesiąca.

W sezonie samice żyją około dwóch miesięcy. W drugiej części lata, w sierpniu i we wrześniu, samice wchodzą po kilka do jednej komórki z czerwiem, czemu sprzyja większa niż na początku sezonu liczba pasożytów przy zmniejszającej się ilości czerwiu.

Zwiększa to szansę na krzyżowe zapłodnienie potomnych samic Varroa przez samce pochodzące od innej matki. Wychowane z takiego kojarzenia samice, będące mieszańcami, potrafią przeżyć nawet do 7 miesięcy zimowych, z braku czerwiu żerując na pszczołach dorosłych, ukryte pod segmentami odwłoka.

Poza organizmem czerwiu i pszczół samice Varroa giną, w zależności od temperatury i wilgotności po 1-10 dniach.

Na pszczołach widoczne są pasożyty Varroa destructor. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Samice Varroa znacznie częściej (5-12 razy) zasiedlają komórki z czerwiem trutowym niż pszczelim. Czerw trutowy i pszczeli wychowywany w ciemnych, wielokrotnie czerwionych plastrach, infekowany jest przez samice Varroa częściej niż w jasnych.

Fot.© Milan Motyka

Gatunek Varroa destructor przeszedł na pszczołę miodną z pszczoły wschodniej Apis ceraneae, która ma kilka mechanizmów pozwalających regulować poziom populacji tego pasożyta. Najważniejsze z nich to zachowania higieniczne polegające na usuwaniu pasożytów z gniazda oraz opuszczanie gniazd z czerwiem opanowanym przez warrozę.

Z rojem migruje nawet 30% dorosłych osobników Varroa d. Fot.© Krzysztof Kasperek

Wpływ warrozy na kondycję rodziny pszczelej

Na skutek pobierania przez pszczoły hemolimfy, zaatakowane pszczoły (larwy, poczwarki i osobniki dorosłe) słabną. Czerw wykazuje oznaki niedożywienia, co skutkuje mniejszą masą ciała wygryzionych pszczół nawet do 25% i poważnym skróceniem długości ich życia.

Larwa porażona przez kilka samic Varroa nie rozwija się prawidłowo i wychowana z niej pszczoła będzie miała niedorozwinięte skrzydła, odnóża i mniejszy odwłok, może też dochodzić do zamierania czerwiu. Pszczoły, które wychowały się pod koniec lata z czerwiu silnie opanowanego przez warrozę są tak osłabione, że tylko 10% z nich jest zdolne przetrwać do wiosny.

Czerw porażony przez roztocze jest bardziej wrażliwy na zakażenie bakteriami zgnilca amerykańskiego, kiślicy, zarodnikami grzybicy otorbielakowej oraz wirusami choroby woreczkowej czerwiu. Wraz ze wzrostem porażenia pszczół warrozą zwiększa się zakażenie chorobami wirusowymi, Varroa destructor jest bowiem wektorem (roznosicielem) niebezpiecznych dla pszczół wirusów ostrego i chronicznego paraliżu, wirusa zdeformowanych skrzydeł, wspomnianego wirusa choroby woreczkowej i innych wirusów.

W wyniku uszkodzeń ciała dokonywanych przez roztocza, do organizmu pszczoły łatwo wnikają wirusy i inne patogeny bakteryjne i grzybowe, przyczyniając się do zwiększania częstotliwości występowania chorób.

Fot.© Milan Motyka

Dość szczegółowo określa się porażenie rodzin przez pasożyty licząc w czerwcu dobowy osyp samic Varroa zmarłych ze starości. Liczbę martwych samic (zmarłych w ciągu jednej doby) mnoży się przez 120. Wynik wskazuje liczbę wszystkich pasożytów w rodzinie.

Jeżeli osyp dzienny warrozy przekracza 100 sztuk, to znaczy, że na pszczołach wszystkich stadiów znajduje się ponad 12 tys. szt. roztoczy. Taka rodzina zginie w ciągu 1-2 najbliższych miesięcy.

Można też ocenić liczbę pasożytów na dorosłych pszczołach pobranych ze środka gniazda i na zasklepionym czerwiu pszczelim. W wyniku podzielenia liczby roztoczy przez liczbę pszczół poczwarek uzyska się średnią ilość pasożytów przypadających na jedną pszczołę.

Po pomnożeniu tego wyniku przez 100 obliczy się procentowe porażenie warrozą pszczół dorosłych lub czerwiu pszczelego.

Obecność warrozy w rodzinie, bez określania stopnia porażenia, stwierdza się odsklepiając czerw trutowy.

Pasożyt Varroa destructor. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Zwalczanie warrozy

Roztocze Varroa zwalcza się środkami farmakologicznymi. Pierwszym związkiem chemicznym stosowanym już w latach 70. XX wieku był kwas mrówkowy. Jest on bardzo skuteczny, gdyż zabija do 98% roztoczy pasożytujących na pszczołach dorosłych, a także niszczy część roztoczy na czerwiu zasklepionym.

Nie powoduje oporności w populacjach roztocza oraz nie skaża produktów pszczelich. Występuje w naturze, również w jadzie pszczelim i miodzie oraz łatwo ulega rozkładowi. Stosowanie kwasu mrówkowego jest dozwolone w pasiekach prowadzonych metodami ekologicznymi.

Kwas mrówkowy podaje się w dozowniku – parowniku, z którego wycieka porowatym knotem na osłoniętą plastikową siatką bibułę i paruje. Dozownik taki umieszczony jest w pustej ramce zawieszonej w gnieździe, najlepiej na skraju plastrów z czerwiem.

W dozowniku podaje się 60% kwas mrówkowy, a prędkość jego wyciekania i parowania musi być tak dobrana, by na jeden korpus gniazdowy liczący 10 ramek obsiadanych przez pszczoły wyparowywało w ciągu doby 10 ml kwasu. Rodzinom zajmującym 1 korpus wielkopolski (10 plastrów) podaje się jednorazowo 100 ml 60% kwasu, zaś rodzinom silniejszym obsiadającym dwa korpusy, 180 ml.

Dozownik kwasu mrówkowego.

Leczenie przeprowadza się po zakończeniu pożytków i odebraniu ostatniego miodu, w większości pasiek jest to druga połowa lipca lub przełom lipca i sierpnia. Jeżeli porażenie rodzin jest bardzo duże (więcej niż 10%), zabieg należy powtórzyć jesienią.

Nie powinno się stosować kwasu, gdy temperatura w dzień nie przekracza 12°C. Kwas mrówkowy jest bezpieczny, jeśli chodzi o czystość produktów pszczelich, nie przenika bowiem do wosku, szybko się ulatnia i rozkłada.

Środkiem o dużej skuteczności, ale kłopotliwym w dozowaniu, jest kwas mlekowy. Zabiegi lecznicze wykonuje się wczesną wiosną i późną jesienią. Opryskuje się pszczoły obsiadające plastry 15% wodnym roztworem kwasu. Na jeden plaster zużywa się 10-12 ml roztworu kwasu.

Dawki preparatu i okresy jego stosowania są ściśle określone przez producenta, w zależności od siły rodziny i stopnia porażenia warrozą. Środek ten posiada dużą skuteczność (95-98%) i może być stosowany po miodobraniu, jesienią, wiosną, a także latem, do leczenia nowo utworzonych odkładów lub schwytanych rojów.

Nie można go stosować, gdy w ulach jest miód, ponieważ amitraz jest przez niego wchłaniany. Środek ten nie rozpuszcza się w tłuszczach, nie przenika więc do wosku. Apiwarol stosujemy wtedy, gdy w rodzinach nie ma czerwiu zasklepionego.

Inny lek, którego substancją czynną jest amitraza, to Biowar 500. Są to paski z tworzywa sztucznego, które zawiesza się w ulu, między plastrami w miejscach o największym zagęszczeniu pszczół. Należy je stosować zgodnie z załączoną instrukcją.

Postać plastikowych pasków ma też Bayvarol – preparat, którego substancją czynną jest flumetryna. Lek należy stosować zgodnie z zaleceniem producenta.

Wycinanie czerwiu trutowego

Warrozę można również zwalczać stosując metodę biotechniczną, jaką jest wycinanie czerwiu trutowego. Samice Varroa znacznie częściej niż czerw pszczeli zasiedlają czerw trutowy. Plastry z zasklepionym czerwiem trutowym wycina się i przetapia.

W celu wyizolowania czerwiu trutowego poza normalne plastry stosuje się ramkę pracy. Jest to zwykła pusta ramka gniazdowa, którą pszczoły zabudowują „dzikim” plastrem. W silnych rodzinach, w okresie intensywnego wiosennego rozwoju, najczęściej jest to plaster trutowy, który zaraz po zbudowaniu jest zaczerwiony przez matkę.

Ponieważ jest to jedyny plaster (i czerw) trutowy w rodzinie, większość samic Varroa osiada właśnie w nim. Po zasklepieniu larw plaster ten się wycina, a ramka jest od nowa zabudowywana przez pszczoły. W celu przyspieszenia budowy plastrów w ramce pracy można umieścić dodatkową poziomą listewkę.

Fot.© Milan Motyka

Usuwanie pasożytów z rodziny można przyspieszyć, dzieląc omawianą ramkę na trzy części (sekcje) przez umieszczenie w jej świetle dwóch poziomych listewek. Gdy pszczoły zbudują trzy plasterki, a matka złoży w nich jajeczka, sekcję środkową i dolną się wycina.