11. Plastry, wosk i węza

Rodzina pszczela żyje w gnieździe zbudowanym z woskowych plastrów. Wychowywany jest w nich czerw oraz są przechowywane zapasy miodu i pierzgi. Każdy plaster składa się ze środkowej ścianki i ścianek komórek. Grubość plastra pszczelego wynosi około 25 mm, a odległość między środkowymi ścianami plastrów 37,5 mm.

Jak już wcześniej wspomniano odległość między dwoma plastrami, zwana uliczką międzyramkową wynosi 10-12,5 mm. Części plastrów, w których magazynowany jest miód mogą być pogrubione, przez co szerokość uliczek zmniejszy się do 6 mm. Są dwa rodzaje plastrów: plastry pszczele i trutowe.

Fot.© Milan Motyka

Komórki pszczele są sześciokątami foremnymi i mają średnicę 4,9-5,7 mm, Plastry trutowe, budowane w celu wychowu trutni mają komórki o średnicy 6,60-7,08 mm. Średnica ta jest odległością między dwoma równoległymi ściankami komórki.

Komórki są odchylone o około 8° od poziomu ku górze, dzięki czemu nie wycieka z nich miód. Krawędzie ścianek komórek są pogrubione, co zwiększa ich trwałość i ułatwia pszczołom chodzenie. Przez sieć tworzoną z pogrubionych górnych krawędzi komórek rozchodzą się wibracje wytwarzane przez pszczoły. Jest to jedna z metod porozumiewania się pszczół.

Fot.© Milan Motyka

Plaster pszczeli może przechodzić w plaster trutowy. W tym miejscu komórki mają wymiary pośrednie, są to tak zwane komórki przejściowe. Na styku plastra z listewką ramki niektóre komórki mogą być mniejsze od pszczelich i przybierać kształty pięciokątów lub trapezów.

Inny rodzaj komórek to miseczki matecznikowe o średnicy około 9 mm i mateczniki. Prawidłowo zbudowany matecznik ma 2-2,5 cm długości.

Matecznik. Fot.© Roman Dudzik

Wosk jest przez pszczoły używany do budowy szczelnego zasklepu miodowego i porowatego zasklepu czerwiu. Do zasklepiania miodu pszczoły zawsze używają nowego, wydzielanego tylko w tym celu wosku, dlatego z odsklepin pozyskuje się wosk najwyższej jakości.

Natomiast czerw jest zasklepiany woskiem przenoszonym z plastrów. Również miseczki i mateczniki są budowane z wosku przenoszonego.

Ramka z zasklepionym miodem. Fot.© Roman Dudzik

Ramka z czerwiem. Fot.© Roman Dudzik

Na jednym cm² plastra pszczelego mieszczą się prawie 4 komórki pszczele, a więc na 1 dcm² po obu stronach plastra 760 do 800 komórek. Znając tę prawidłowość możemy wyliczyć liczbę pszczół wychowywanych w ramce określonego typu.

W miarę wygryzania się kolejnych pokoleń pszczół plaster „starzeje się”, co się objawia jego ciemnieniem oraz zmniejszaniem światła komórek. Dzieje się taj dlatego, że po każdej wychowanej pszczole pozostaje w komórce oprzęd i odrobina kału.

Pszczoły wychowane w małych komórkach wielokrotnie czerwionych plastrów są mniejsze, co niekorzystnie odbija się na cechach decydujących o poziomie produkcji. Czerw może ulec zakażeniu przetrwalnikami chorób pozostających po poprzednich pokoleniach wychowanych w starych plastrach.

Jest to częsta droga przenoszenia chorób grzybowych czerwiu, zgnilca amerykańskiego i kiślicy, a także zakażania pszczół dorosłych przez przetrwalniki Nosema. Dlatego rodziny pszczele powinny być utrzymywane na młodych, jasnych plastrach.

Różne barwy plastrów zależą od okresu użytkowania – im starszy tym ciemniejszy. Fot.© Mieczysław Janik

Wosk pszczeli jest wydzieliną gruczołów woskowych znajdujących się na brzusznych półpierścieniach odwłoka pszczół robotnic IV, V, VI i VII pary, po dwa na każdym. Wosk wydzielany przez komórki gruczołów w postaci płynnej wypływa na powierzchnię oskórka tworzącą lusterko woskowe, gdzie zastyga tworząc łuseczki woskowe.

Łuseczki te nie wypadają, ponieważ przytrzymywane są w kieszonkach woskowych. Łuseczka odpowiada kształtem i wielkością lusterku woskowemu, na którym powstała, a waży od 0,0008 do 0,002 g. Na 1 g wosku potrzeba więc od 500 do ponad 1000 łuseczek woskowych.

Lusterka woskowe widoczne na spodniej stronie odwłoka. Fot.© Roman Dudzik

Wytwarzanie wosku odbywa się kosztem pokarmów cukrowych i białkowych oraz kosztem substancji zapasowych zgromadzonych w ciele pszczół. Na wyprodukowanie 1 kg wosku pszczoły muszą zużyć 4-8 kg miodu i pewną ilość pierzgi. Woszczarkami najczęściej zostają pszczoły w wieku 12-18 dni, które niedawno skończyły karmienie czerwiu mleczkiem.

Jeżeli występuje duże zapotrzebowanie w rodzinie na budowę plastrów, do wydzielania wosku mogą przystąpić pszczoły młodsze. Również pszczoły starsze mogą wytwarzać wosk, pod warunkiem, że wcześniej tego nie robiły, bowiem po zakończeniu wydzielania wosku komórki gruczołowe maleją i ulegają bezpowrotnemu uwstecznieniu.

Niezbędnymi warunkami wydzielania wosku jest duża siła rodziny, obecność zapasów cukrowych i pyłkowych oraz obecność matki.

Topiarka słoneczna służąca do wytopu wosku pszczelego. Fot.© Milan Motyka

Klarowanie wosku prowadzi się utrzymując go przez długi czas w stanie płynnym. Wtedy zanieczyszczenia cięższe od wosku opadną na dno, a lżejsze wypłyną na powierzchnię. Do klarowania wosku można użyć naczyń różnej pojemności.

Najwłaściwsze są naczynia emaliowane rozszerzające się ku górze. Do takiego naczynia wlewa się przez drobne sito gotującą mieszaninę wosku z wodą, z której powierzchni zebrano w czasie gotowania szumowiny. Naczynie należy okryć ze wszystkich stron materiałem izolacyjnym i pozostawić je na około 2 doby do sklarowania.

Po tym czasie otrzymuje się sklarowany wosk w postaci krążka, z którego należy jeszcze zeskrobać zanieczyszczenia. Zastosowanie naczyń do klarowania rozszerzających się ku górze ułatwia wyjęcie krążka wosku. Jeżeli wosk jest ciemny, należy go poddać kolejnemu klarowaniu.

Kregi wosku pszczelego. Fot.© Roman Dudzik

Wosk zemulgowany (zawierający wodę w postaci emulsji) nie nadaje się do obrotu. Część wody (emulsji) można usunąć z takiego wosku filtrując go w czasie wytapiania przez starsze plastry. Robi się to przetapiając go ponownie w parniku na siatce w ten sposób, by roztopiony przepłynął przez kilka przetapianych ciemnych plastrów.

Otrzymany w wyniku klarowania czysty wosk dzieli się na dwie klasy handlowe na podstawie jego cech fizycznych. Wosk klasy pierwszej powinien posiadać jednolitą barwę od białej lub jasnożółtej do ciemnożółtej lub zielonkawobrązowej.

Klasy drugiej – barwę jednolitą lub niejednolitą od zielonkawej lub brązowej do ciemnobrunatnej i szarej z odcieniem oliwkowym, bez białych smug. Wosk nie może zawierać żadnych obcych substancji substancji, jak parafina, stearyna, łój, żywice i innych.

Gotowa węza pszczela. Fot.© Przemysław Grobelny

Wosk użyty do wyrobu węzy musi być wolny od przetrwalników bakterii wywołujących zgnilec złośliwy, kiślicę oraz zarodników chorób grzybowych. Dlatego wosk użyty do wyroby węzy jest podgrzewany do temperatury 120°C na czas przynajmniej 30 minut.

Jednak przetrwalniki zgnilca mogą nawet po takim odkażaniu wykazywać zaraźliwość (w 100% giną w temperaturze 140-170°C po 2 godzinach), dlatego wosk pochodzący z rodzin chorych na zgnilec i kiślicę powinien być przerabiany na świeczki.