3. Po co pszczołom kwiaty?

Pszczoły odżywiają się pokarmami pochodzenia roślinnego. Surowcem do wytworzenia pożywienia węglowodanowego, czyli miodu jest nektar oraz spadź, a białkowego, czyli pierzgi pyłek kwiatowy. Nektar jest wydzielany przez nektarniki kwiatowe w celu przywabienia owadów, by te zapyliły kwiaty.

Pszczoła na czosnku. Fot.© Milan Motyka

Spadź jest sokiem roślinnym częściowo przetrawionym przez mszyce, czerwce i miodunki. Pyłek to męskie komórki rozrodcze roślin, zawierające duże ilości składników pokarmowych.

W procesie ewolucji rośliny przystosowały się do skutecznego zapylania przez owady. Kwiaty będące narządami rozrodczymi roślin starają się przywabić jak najwięcej owadów i konkurują o nie między sobą. W tym celu wytwarzają środki wabiące, czyli atraktanty.

Niektóre rośliny bez zapylania przez owady, w tym także przez pszczoły, nie wytworzą ziaren, np. fasola. Fot.© Teresa Kobiałka

Dzieli się je na pierwotne, czyli pokarmowe, i wtórne, czyli sygnalizacyjne. Pokarmowe to pyłek i nektar, a sygnalizacyjne to barwy i kształty kwiatów oraz ich zapach. Rzadko się zdarza, aby rośliny owadopylne miały niepozorne, zielone kwiaty, gdyż większe możliwości reprodukcji mają rośliny skutecznie przywabiające owady zapylające, czego efektem jest wielka różnorodność barw i kształtów kwiatów.

Drzewami dostarczającymi głównego pożytku są robinie akacjowe, potocznie zwane akacją i różne gatunki lip, z których największe znaczenie mają lipy drobnolistne, gdyż występują najczęściej. Gatunki te występują zarówno w zwartych kompleksach leśnych, jak i w parkach, przy drogach, na osiedlach, cmentarzach i w ogrodach.

Pszczoła zbierająca pyłek z leszczyny. Fot.© Milan Motyka

Krzewy dostarczające pożytku dla pszczół występują w lasach: czeremcha zwyczajna, czeremcha amerykańska, kruszyna, maliny leśne i głogi, a także w sztucznych nasadzeniach: śnieguliczka, dereń jadalny, irgi oraz śliwy ałycza i tarnina.

Wszystkie te gatunki krzewów występują też masowo na stanowiskach ruderalnych i nieużytkach. Ogromne znaczenie jako wczesny pożytek rozwojowy mają różne gatunki wierzb. Osobną grupę roślin pożytkowych stanowią dostarczające spadzi kompleksy lasów jodłowych. Rzadziej spadziują lasy świerkowe, modrzewiowe, sosnowe i liściaste.

Nektar

Nektar jest to słodka ciecz wydzielana przez nektarniki, gruczoły roślinne znajdujące się w kwiatach większości roślin owadopylnych. Nektarniki są zbudowane z tkanki wydzielniczej i tak zlokalizowane, by owad w trakcie poszukiwania nektaru dokonał zapylenia krzyżowego kwiatu.

Na ogół znajdują się na dnie kwiatowym, co sprawia, że owad w trakcie pobierania nektaru ociera się o pręciki i słupek kwiatu. Niektóre rośliny mają nektarniki pozakwiatowe, umiejscowione na liściach, przylistkach, ogonkach liściowych i działkach kielicha. Mają one małe znaczenie dla owadów, ponieważ wydzielają niewiele nektaru.

Pszczoła na nawłoci. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Nektar jest roztworem wodnym różnych cukrów i niewielkich ilości innych substancji: związków białkowych, aminokwasów, kwasów organicznych, soli mineralnych, witamin, substancji zapachowych i barwników. Zawiera głównie cukry proste: glukozę i fruktozę oraz dwucukier sacharozę oraz niewielkie ilości różnych cukrów złożonych.

Dlatego dla zgromadzenia każdego kilograma miodu pszczoły muszą wykonać bardzo dużo lotów, co pochłania dużo energii. Zużycie jej wzrasta wraz ze zwiększaniem się odległości od ula do źródła pożytku – należy więc zadbać o to, by odległość ta była jak najmniejsza.

Pszczoła na kwiatach lipy. Fot.© Roman Dudzik

Po powrocie do ula zbieraczka przekazuje przyniesiony nektar pszczołom ulowym, które poddają go obróbce polegającej na zagęszczaniu, a sama leci po następny zbiór. Nektar pszczoły ulowe przekazują sobie nawzajem wiele razy, później składają go do komórek plastrów.

W trakcie tych czynności do nektaru jest dodawana wydzielina gruczołów gardzielowych pszczół robotnic, w której znajdują się enzymy (amylaza i inwertaza) rozkładające cukry złożone do cukrów prostych oraz zmniejsza się zawartość w nim wody.

Miody, które szybko krystalizują po skrystalizowaniu są bardzo twarde, dlatego nie powinno ich być w zapasach zimowych, bowiem pszczoły nie są w stanie ich pobrać.

Nektarowanie roślin

Wydzielanie nektaru w kwiecie u większości roślin rozpoczyna się jeszcze przed rozkwitnięciem, w trakcie rozwoju kwiatu się nasila, by osiągnąć apogeum w okresie pylenia pylników i dojrzałości słupka, po czym ustaje. Jeżeli po zapyleniu nektar nie zostanie zebrany przez owady, ulega resorpcji i substancje energetyczne w nim zawarte są wykorzystane do budowy rozwijającego się zalążka owocu.

Fot.© Roman Dudzik

Większość roślin najobficiej nektaruje w środku dnia, co związane jest z procesem fotosyntezy, który przebiega w dzień. Różna jest długość nektarowania kwiatów poszczególnych gatunków roślin. Są kwiaty żyjące tylko jeden dzień, na przykład u gryki, które rozwijają się rano i już w godzinach przedpołudniowych kończą wydzielanie nektaru (dlatego gryka nektaruje tylko przed południem).

Kwiaty facelii też żyją jeden dzień, ale rozkwitają w ciągu całego dnia z przewagą na godziny popołudniowe i te później rozkwitnięte mogą przenosić nektarowanie na dzień następny. Kwiaty innych gatunków, na przykład wiśni, jabłoni, koniczyny i cebuli nektarują dłużej, dwa do trzech dni.

Pożytki spadziowe

Spadź jest to słodka, lepka substancja produkowana przez niektóre gatunki owadów odżywiające się sokiem roślinnym. Są to mszyce, czerwce i miodunki, które w zasadzie są szkodnikami roślin, ponieważ nakłuwają liście i korę młodych pędów i pobierają soki z tkanki przewodzącej.

Przy ładnej pogodzie stężenie cukru w nektarze się zwiększa. Fot.© Roman Dudzik

Sok roślinny zawiera dużo cukrów i niewiele białek i aminokwasów, które są potrzebne do rozwoju pobierających go owadów. By zaspokoić zapotrzebowanie na białka muszą one pobierać bardzo duże ilości soku, który po wstępnym przetrawieniu wydalają na zewnątrz.

Jest to właśnie spadź, która zawiera bardzo dużo cukrów oraz pewne ilości innych substancji pochodzących z soku roślinnego: białka, aminokwasy, sole mineralne, garbniki, żywice i inne substancje nadające miodom spadziowym specyficzny smak i aromat.

Występowanie pożytków spadziowych uzależnione jest od masowego pojawienia się ich producentów, a ono najbardziej zależy od pogody. Silne opady atmosferyczne i niskie temperatury opóźniają wystąpienie spadzi, z kolei ulewny deszcz już w trakcie trwania pożytku zmyje owady wytwarzające spadź i pożytek zostanie przerwany bezpowrotnie.

Fot.© Roman Dudzik

Podobnie jak dla większości pożytków nektarowych, również dla spadziowania najlepsza jest ciepła, słoneczna pogoda z temperaturą w przedziale 25-30°C i wilgotność względna powietrza 60-70%. Najobficiej spadź iglasta (świerk, jodła) występuje w latach o wilgotnym maju i czerwcu oraz ciepłym i suchym lipcu i sierpniu, chociaż nie zawsze jest to regułą.

Spadź na terenach spadziowych występuje prawie co roku, nie zawsze jednak na tyle obficie, by pszczoły zdołały odłożyć miód towarowy. Z kolei bardzo obfite pożytki spadziowe ze względu na trudny do przewidzenia moment wystąpienia mogą nie zostać w pełni wykorzystane przez pszczoły i się zmarnują.

Dlatego optymalne wykorzystanie pożytku spadziowego wymaga utrzymywania czasem przez dłuższy czas rodzin w dobrej kondycji, oczekujących na pojawienie się pożytku.

Fot.© Teresa Kobiałka

Wydajność spadziującego lasu jest bardzo duża – może on dostarczać 700-1000 kg surowca miodowego rocznie, co przy dużych połaciach Puszczy Jodłowej i lasów regla dolnego daje pasiekom olbrzymie możliwości produkcyjne. Miód spadziowy ze względu na właściwości dietetyczne jest bardzo poszukiwany na rynku.

Nie nadaje się na pokarm zimowy dla pszczół, ponieważ zawarte w nim cukry złożone (trójcukry i dekstryny) są tylko częściowo trawione. U pszczół zazimowanych na miodzie spadziowym lub tylko z jego domieszką dochodzi do szybkiego wypełnienia jelita prostego kałem, co jest przyczyną zakłóceń zimowli i może powodować osłabienie rodzin, a nawet ich osypanie.

Wydajność miodowa pastwiska pszczelego

Rodzina pszczela zużywa na potrzeby życiowe około 100 kg miodu rocznie. Spożycie to jest różne w kolejnych miesiącach, bowiem zależy od ilości karmionego czerwiu, potrzeb związanych z utrzymaniem temperatury w gnieździe, intensywności wytwarzania wosku, spożycia przez pszczoły zbieraczki i zaspokojenia wszystkich innych potrzeb życiowych.

W grudniu, styczniu i w lutym wynosi ono nie więcej niż po 1 kg, w marcu 3 kg, w kwietniu 8 kg, w maju 15 kg, w czerwcu 20 kg, w lipcu 15 kg, w sierpniu 13 kg, we wrześniu 8 kg, w październiku 3 kg i w listopadzie do 2 kg miodu.

Surowiec miodowy jest to nektar przeliczony na surowiec zawierający 80% cukrów, czyli tyle, ile zawiera miód.

Wydajności miodowe wszystkich roślin pożytkowych występujących w Polsce zostały dokładnie określone przy użyciu szczegółowych metod badawczych. Wydajnością miodową rośliny jest więc ilość miodu, jaką pszczoły teoretycznie mogą zebrać z roślin danego gatunku porastających powierzchnię jednego hektara.

Fot.© Teresa Kobiałka

Dla niektórych gatunków drzew i krzewów określono wydajność miodową jednego dużego drzewa lub jednostki długości zwartego szpaleru czy żywopłotu. Są one przedstawione w tabeli na końcu rozdziału.

Po określeniu powierzchni zajmowanej przez rośliny pożytkowe, a także liczby drzew i długości szpalerów krzewów miododajnych na obszarze w promieniu 1,5 km od pasieki można oszacować zasoby miodu, z których będzie korzystać pasieka.

Pyłek kwiatowy

Najważniejszym i niezastąpionym pokarmem pszczół jest pyłek kwiatowy. Są to męskie komórki rozrodcze roślin nasiennych wytwarzane w pylnikach kwiatów w bardzo dużych ilościach. Nie jest on więc typowym atraktantem, jednak spełnia ważną funkcję w przywabianiu pszczół do kwiatów.

Łan kwitnącej facelii. Fot.© Roman Dudzik

Pszczoły zbierają pyłek i przy okazji przenoszą go na inne kwiaty, dzięki czemu dochodzi do zapylenia krzyżowego.

Pyłek jest źródłem białka, tłuszczów, soli mineralnych, witamin oraz węglowodanów. Wartość odżywcza pyłku wynika głównie z zawartości w nim białka oraz jego dostępności i strawności. Zawartość białka w pyłku zależy od gatunku rośliny. Średnia zawartość białka w pyłku mieszanym, pochodzącym z różnych roślin wynosi 20-25%.

Zawartość białek i tłuszczów w suchej masie pyłku w procentach:

Pszczoły zbierają pyłek z różnych roślin, dzięki czemu zawiera on wszystkie potrzebne pszczołom składniki pokarmowe. Białka pyłku zbudowane są z aminokwasów endogennych i egzogennych, przez co w zupełności zabezpieczają potrzeby pokarmowe pszczół w ten składnik pożywienia.

Świeży pyłek kwiatowy zawiera większość witamin potrzebnych do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu: beta-karoten, czyli prowitaminę A, witaminy E, B1, B2, B6, C i PP. Mniej jest w nim biotyny (wit. H) i kwasu foliowego (wit. M), zaś witamin K, D i B12 nie ma w nim wcale.

Pierzga

Pyłek zbierany jest z kwiatów przez pszczoły (zbieraczki pyłku) wykorzystujące do tego przystosowania morfologiczne swojego ciała. Pszczoła na kwiecie zgarnia szczoteczkami przednich odnóży pyłek z pylników, po czym przekazuje go przy pomocy odnóży drugiej pary na odnóża trzeciej pary, gdzie składany jest w koszyczkach na zewnętrznej stronie goleni w kulki zwane obnóżem pyłkowym.

Mszyce na gałązce jodły. Fot.© Milan Motyka

Pyłek, który przyczepia się do powierzchni ciała zbieraczki też jest sczesywany i formowany w obnóże. Obnóża mają średnicę 2-3 mm i ważą od 4 do 14 mg. Barwa obnóży zależy od koloru pyłku, z którego zostały uformowane. Ze względu na wierność kwiatową pszczoła zbiera pyłek tylko z jednego gatunku roślin i dlatego obnóże w 97-99% składa się z pyłku tej samej rośliny.

Obnóża zbieraczki przynoszą do ula i składają w komórkach plastrów. Tak zmagazynowany pyłek pszczoły ulowe zwilżają rzadkim miodem a następnie ubijają górną powierzchnią żuwaczek, by między warstwami pyłku nie pozostały wolne przestrzenie.

Pszczoła zlizująca spadź lipową. Fot.© Milan Motyka

Jeśli pyłek ten jest przeznaczony na zapas zimowy, pszczoły zalewają komórki do pełna dojrzałym miodem i zasklepiają go woskiem.

W ciepłej atmosferze gniazda pszczelego w takiej mieszaninie zachodzą różne procesy, z których najważniejszym jest fermentacja mlekowa. Kwas mlekowy zakwasza i konserwuje pierzgę, tak bowiem nazywa się przetworzony w ten sposób pyłek.

Różna jest wartość odżywcza pyłku określonych gatunków roślin. Pyłek o największej wartości odżywczej dostarczają wierzby, brzozy, trawy, kukurydza, mak polny, koniczyna czerwona, wrzos, babka i grusza. Dużą wartość odżywczą ma pyłek z buka, jawora, mniszka, topoli, turzyc i rdestu.

Średniej wartości pyłek pszczoły przynoszą z leszczyny, osiki, grabu i olchy, natomiast pyłek z drzew iglastych posiada niską wartość odżywczą.

Pasieka na spadzi, na skraju lasu jodłowego, w górach. Fot.© Milan Motyka

Większość roślin owadopylnych dostarcza pszczołom zarówno pyłku i nektaru, ale są rośliny, które wabią owady zapylające jedynie pyłkiem. Kwiaty takich roślin są zazwyczaj duże, promieniście zbudowane, jaskrawo ubarwione i całkowicie otwarte, przez co są łatwo dostępne dla odwiedzających je owadów.

Są to tak zwane kwiaty pyłkowe, a mają je sasanki, zawilce, kaczeńce, przylaszczki, dziurawce, maki, łubiny, róże polne i dziewanny. Pyłek roślin owadopylnych jest przystosowany do przenoszenia przez owady. Ziarna pyłku posiadają różne wypustki, wgłębienia i bruzdy, ułatwiające przyczepianie się do ciała owadów, a także są powleczone lepkim balsamem pyłkowym.

Na ogół są też większe niż ziarna roślin wiatropylnych. Dlatego pszczoły chętniej zbierają pyłek z roślin owadopylnych, chociaż pyłek roślin wiatropylnych też bywa masowo zbierany, szczególnie wtedy, gdy inne rośliny nie kwitną.

Pszczoły z silnej rodziny mogą zebrać nawet jeden kilogram pyłku dziennie. Zbiór pyłku ogranicza brak pożytku pyłkowego, obfity pożytek nektarowy lub obecność w gniazdach dużych ilości pierzgi. Pszczoły bowiem nie gromadzą, w odróżnieniu od miodu, dużych zapasów pyłkowych.

Kamionka z miodem spadziowym. Fot.© Roman Dudzik

W gnieździe utrzymywany jest pewien zapas pierzgi, około dwóch pełnych plastrów gniazdowych, który jest uzupełniany w miarę jej zużywania do karmienia czerwiu. Gdy pojawi się obfity pożytek nektarowy pszczoły pyłek zbierają mniej intensywnie.

Odbieranie rodzinom pszczelim umiarkowanych ilości pyłku w postaci obnóży lub pierzgi nie wpływa negatywnie na tempo ich rozwoju. Pszczoły bowiem starają się utrzymać konieczny zapas pierzgi na stałym poziomie i gdy pszczelarz odbiera plastry z pierzgą lub poławia obnóża, przynoszą więcej pyłku.

Przyjęto, że pszczoły zbierają około 50% wszystkiego pyłku produkowanego przez kwiaty roślin owadopylnych i 30% z kwiatów roślin wiatropylnych. Wtedy można obliczyć, dla jak licznej pasieki wystarczy zasobów pyłkowych w zasięgu lotu pszczół, czyli w promieniu około 1,5 km od pasieki.

Fot.© Krzysztof Kasperek

Należy przy tym uwzględnić potrzeby pokarmowe innych pasiek korzystających z dostępnych naszej pasiece pożytków pyłkowych. Trzeba zwrócić uwagę na rozkład pylenia roślin w sezonie wegetacyjnym biorąc pod uwagę zapotrzebowanie na pyłek w kolejnych miesiącach.

To bardzo istotne, gdyż naturalnego pyłku kwiatowego nie można niczym zastąpić, tak jak miód zastępuje się cukrem.

Trzmiel. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Większość roślin owadopylnych zwabia pszczoły nektarem i pyłkiem. Są jednak takie, które nie wydzielają nektaru, jak np. łubin, który oferuje zapylaczom jedynie pyłek. Fot.© Milan Motyka

Słoik z obnóżami pyłkowymi. Fot.© Roman Dudzik

Pszczoła zrzucająca obnóża pyłkowe do komórki plastra. Fot.© Milan Motyka

Plaster wypełniony pierzgą. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Pszczoła na kwiecie maku. Fot.© Teresa Kobiałka

Dennicowy poławiacz obnóży. Fot.© Roman Dudzik

Przyjęto, że pszczoły zbierają ok. 30% pyłku z kwiatów roślin wiatropylnych. Fot.© Renata Łacek

Fot.© Roman Dudzik