18. Trochę wiedzy o hodowli

Jednym z najważniejszych czynników mających wpływ na wielkość produkcji pasiecznej jest jakość pogłowia pszczół. Doskonali się ją przez hodowlę.

Hodowla jest to świadome oddziaływanie na częstotliwość występowania genów i genotypów w populacjach. Hodowla pszczół najczęściej jest prowadzona w kierunku ich doskonalenia genetycznego i zwiększania tym sposobem ich wartości użytkowej.

Rzadziej prowadzona jest hodowla zachowawcza, mająca na celu ochronę zasobów genetycznych pszczół. W pewnych przypadkach doskonali się pogłowie pszczół przy jednoczesnym zastosowaniu elementów ochrony określonych cech.

Hodowla prowadząca do doskonalenia genetycznego polega na utrwalaniu w pogłowiu pszczół cech korzystnych z gospodarczego punktu widzenia. Doskonali się cechy: miodność, tempo rozwoju (tempo i obfitość czerwienia), zimotrwałość, nierojliwość, łagodność, spokojność (dobre trzymanie się plastrów), produkcję pyłku, wosku, wierność kwiatową, odporność na choroby, małą skłonność do rabunków, długowieczność pszczół, dobrą opiekę nad larwami matecznymi, określone zachowania pszczół, jak sposób zasklepiania miodu, kierunek gromadzenia miodu i pyłku, tempo zajmowania nadstawek, niektóre cechy morfologiczne wpływające na zwiększenie produkcji: długość języczka, pojemność wola miodowego, wielkość pszczół oraz inne cechy mające znaczenie w określonych warunkach przyrodniczych i produkcyjnych.

Nie prowadzi się hodowli mającej na celu eliminowanie cech gospodarczo korzystnych, czyli na przykład w kierunku zwiększenia złośliwości, rojliwości czy skłonności do rabunków. Przy doskonaleniu genetycznym pogłowia często bierze się pod uwagę konieczność zachowania cech pokroju właściwych dla rasy czy linii hodowanych pszczół, jak barwę oskórka, indeks kubitalny, szerokość segmentów tułowia.

• selekcja, czyli wybór osobników (rodziców);
• dobór, czyli kojarzenie rodziców
• sprawdzenie wartości potomstwa, czyli ocena wyselekcjonowanych rodziców.

Praca hodowlana prowadzona jest zgodnie z określonym wcześniej planem, zwanym programem hodowlanym. W programie hodowlanym są dokładnie sprecyzowane poszczególne elementy pracy hodowlanej. Ponieważ są one jednakowo ważne, dobry program hodowlany powinien uwzględniać wszystkie wymienione elementy i kłaść na nie jednakowy nacisk.

Selekcja jest to wybieranie osobników w celu otrzymania od nich potomstwa. W hodowli pszczół selekcja polega na wybieraniu wartościowych rodzin z całej pasieki. Wartość ich wyrażana jest różnicą między poziomem doskonalonych cech u rodzin wybranych i ich średnim poziomem w całej populacji (pasiece).

Różnice ta nazywa się różnicą selekcyjną. W selekcji należy dążyć do tego, by różnica selekcyjna była jak największa, wtedy jest szansa, że następne pokolenie pod względem selekcjonowanych cech będzie jeszcze bardziej wartościowe, co pozwoli uzyskać duży postęp hodowlany.

Średnia wartość interesujących nas cech u wychowanego potomstwa będzie niższa niż ich wartość u pokolenia wyselekcjonowanych rodziców. Jest to zjawisko regresji polegające na zbliżaniu się jakości nowego pokolenia do średniej stada (pasieki). Regresja jest spowodowana czynnikami środowiskowymi i genetycznymi.

Wyhodowaną matkę pszczelą ocenia się na podstawie użytkowości tworzonej przez nią rodziny.

Ocena polega na wykonaniu określonych obserwacji i pomiarów doskonalonych cech przez okres co najmniej jednej zimowli i następującego po niej sezonu pasiecznego. Prowadzi się ocenę stacjonarną i terenową. Ocena stacjonarna jest prowadzona w pasiece hodowcy ocenianej linii lub krzyżówki.

Polega na porównaniu wyników pomiarów lub obserwacji cech w poszczególnych grupach selekcyjnych matek.

Ocena terenowa jest prowadzona w innych pasiekach, utrzymywanych w różnych warunkach pożytkowych i klimatycznych. Polega na porównaniu rodzin tworzonych przez matki z ocenianej linii pszczół z rodzinami kontrolnymi (miejscowymi), utrzymywanymi w takich samych warunkach.

W ocenie terenowej grupa oceniana musi liczyć co najmniej 5 matek będących siostrami lub pochodzących od matek będących siostrami. Matki grupy ocenianej i kontrolnej muszą być w tym samym wieku. Obserwacje prowadzi się przez pierwszą zimowlę i następujący po niej sezon, do zakończenia ostatniego pożytku.

Ocenie poddaje się cechy:

Cechy morfologiczne ocenia się, jeżeli są określone we wzorcu hodowlanym danej linii pszczół. Robi się to w oparciu o obserwacje ubarwienia lub pomiary części ciała pszczół, w ramach oceny stacjonarnej.

Krzyżowanie jest to kojarzenie odległych od siebie genetycznie populacji w obrębie tego samego gatunku lub między gatunkami genetycznie podobnymi do siebie. W pszczelarstwie prowadzi się krzyżowanie międzyrasowe i międzyliniowe.

Pasożyty Varroa destructor widoczne na larwie. Fot.© Milan Motyka

W pierwszym rzędzie próbuje się zwiększyć i utrwalić odporność behawioralną, czyli wynikającą z zachowań pszczół:

• usuwanie czerwiu porażonego przez roztocze
• usuwanie roztoczy z komórek z czerwiem niezasklepionym
• samodzielne oczyszczanie się pszczół
• wzajemne oczyszczanie się pszczół z pasożytów.
  Inny kierunek hodowli to doskonalenie pszczół, na których czerwiu nie mógłby przebiegać proces rozrodczy pasożytów. W hemolimfie czerwiu tych pszczół znajdowałby się czynnik ograniczający rozmnażanie warrozy. Prace takie są prowadzone od roku 1990 w USA, jak dotąd bez efektów.

W Polsce w latach 90. XX wieku próbowano wyhodować pszczoły o skróconym okresie rozwoju osobniczego.

Wygryzające się trutnie oraz pszczoła robotnica (na plastrze). Fot.© Milan Motyka

Rozwój osobniczy samicy Varroa trwa około 180 godzin. Pierwsze jajo samica Varroa składa 60-72 godziny po zasklepieniu komórki. Pierwsza samica uzyskuje dojrzałość po 240-250 godzinach od zasklepienia. Stadium czerwiu zasklepionego u pszczół trwa około 288 godzin.

Skrócenie tego czasu o 2 doby prawie całkowicie wyeliminuje możliwość rozwoju warrozy na czerwiu robotnic. Dotychczas udało się wyhodować pszczoły o okresie czerwiu zasklepionego skróconym o 10-12 godzin, do 276-278 godzin.

To za mało, by zaniechać leczenia pszczół przy użyciu środków farmakologicznych. Poza tym nie udało się tej cechy utrwalić i po kilku pokoleniach wróciła ona w populacji do poziomu ze stanu wyjściowego.