17. Jak wychowywać i unasienniać matki

W racjonalnie prowadzonej pasiece nie bazuje się na przypadkowym materiale hodowlanym, lecz użytkuje matki o znanym pochodzeniu, których potomstwo będzie posiadać wymagane cechy. Matki powinny być we właściwej kondycji. Kondycja matki zależy od warunków, w jakich przebiegał jej wychów i dalszego z nią postępowania – unasienniania i poddawania, a także od wieku.

Fot.© Jerzy Jóźwik

Plenność matki spada wraz z wiekiem: trzyletnia matka użytkowana w pasiece stacjonarnej korzystającej z pożytków przeciętnej obfitości składa o 30-50% mniej jajeczek niż jednoroczna. Dlatego warunkiem pozwalającym utrzymać silne rodziny o szybkim rozwoju jest regularna wymiana matek na młode nie rzadziej niż co dwa lata, a w pasiekach prowadzonych intensywnie (wędrownych) co rok.

W praktyce pszczelarskiej stosuje się kilka metod pozwalających uzyskać wysokiej jakości matki pszczele. Natomiast wysoką wartość hodowlaną ma zapewnić wychowywanym matkom odpowiednie pochodzenie, będące wynikiem przeprowadzonej wcześniej pracy hodowlanej.

Rodziny wychowujące

Kondycja matek zależy przede wszystkim od żywienia larw matecznych. Dlatego rodzina, w której prowadzony jest wychów matek musi zapewniać jak najlepsze warunki dla karmienia larw i utrzymania odpowiedniej temperatury. Wychów w obecności matki musi być prowadzony w bardzo silnych rodzinach, zaś przy metodach bez obecności matki liczy się nie tyle siła rodziny, co dostosowanie do niej wielkości gniazda i liczba poddanych larw matecznych.

Pszczołom w rodzinie wychowującej musi być ciasno: gdy zabierze się jedną ramkę ze środka gniazda, pszczoły miejsce po niej będą prawie całkowicie wypełniać. Przy dalszym rozsuwaniu ramek pszczoły w takiej powiększającej się szczelinie na całej głębokości tworzą „mostki” (łańcuszki), trzymając się wzajemnie odnóżami.

Fot.© Roman Dudzik

Rodzina, w której prowadzi się wychów w obecności matki powinna składać się z 50-60 tys. pszczół (5-6 kg) i 10 plastrów czerwiu w różnym wieku. Wychów bez obecności matki można prowadzić w bardzo silnych rodzinach i wtedy możliwe jest wychowanie dużej liczby matek w jednej serii.

Ale matki wychowywać można też w słabszych rodzinach, składających się z 1,5-2,5 kg pszczół, lecz obsiadających tylko kilka plastrów.

Rodzina wychowująca musi się składać z pszczół w różnym wieku oraz z czerwiu, zarówno zasklepionego, jak i niezasklepionego. Wychów powinno się prowadzić w rodzinach mających skłonność do zakładania dużej liczby mateczników, o intensywnym rozwoju, których matki charakteryzują się dużą obfitością czerwienia.

Matecznik ratunkowy. Fot.© Roman Dudzik

Rodziny mateczne (reprodukcyjne, zarodowe)

Matka reprodukcyjna powinna przekazywać potomstwu wymagane cechy, co wynika z wysokiej wartości hodowlanej jej oraz trutni, którymi została unasienniona. Pewien wpływ na jakość wychowanych matek ma też kondycja rodziny reprodukcyjnej.

Wielkość jajeczek składanych przez matkę, a więc i wielkość wyklutych z nich larw zależy od intensywności czerwienia matki i od pokarmu, jaki otrzymuje ona od pszczół. Im większe jajeczko, tym lepsza kondycja wychowanej z niego matki.

Matka reprodukcyjna w okresie pobierania od niej jaj lub larw do wychowu nie powinna więc zbyt obficie czerwić. Jednocześnie matka reprodukcyjna musi być w dobrej kondycji, gdyż od tego zależy siła rodziny i jej zdrowotność.

Poza tym znacznie łatwiej przekłada się larwy z plastra o zwartym czerwiu, niż gdy jest on rozstrzelony. Niezbędnym warunkiem, który musi spełniać rodzina reprodukcyjna jest jej absolutna zdrowotność.

SONY DSC Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Rodziny ojcowskie

Rodzina ojcowska to rodzina dostarczająca trutni do unasienniania. Matka w rodzinie ojcowskiej może być unasienniona naturalnie, gdyż trutnie rozwijają się z jaj niezapłodnionych.

Jakość trutni, a więc ich kondycja fizyczna, ilość nasienia i żywotność plemników, zależą od warunków wychowu. Dlatego rodzina wychowująca trutnie powinna być silna, dobrze odżywiona i zdrowa. Zdrowotność jest ważna nie tylko ze względu na jej wpływ na kondycję, ale też niebezpieczeństwo przenoszenia chorób wirusowych wraz z nasieniem.

Wygryzające się trutnie. Fot.© Milan Motyka

Sprzęt do wychowu i unasienniania matek pszczelich

Pasieka, w której produkuje się matki pszczele musi być wyposażona w standardowy sprzęt i narzędzia pasieczne oraz w niżej opisany sprzęt specjalistyczny:

Oznakowany truteń (aby mieć pewność od jakiej matki pochodzi). Fot.© Milan Motyka

• ramki hodowlane, czyli ramki gniazdowe, w których świetle umieszczone są poziome listewki. Na listewkach lub w wykonanych w nich otworach (ramka koreczkowa) mocuje się koreczki matecznikowe, do których są przymocowane miseczki matecznikowe.
• koreczki i miseczki matecznikowe – do koreczków wykonanych z drewna, korka lub tworzyw sztucznych mocuje się miseczki matecznikowe, woskowe lub z tworzyw sztucznych. Wewnętrzna średnica miseczki powinna wynosić 9 mm, zaś jej głębokość 8 mm.
• łyżeczki do przekładania larw – wykonane z pióra, metalu lub tworzywa sztucznego.
• klateczki matecznikowe służące do izolowania mateczników na czas wygryzania się matek. Najczęściej używa się klateczek Zandera, wykonanych z wydrążonego drewnianego klocka, którego wnętrze z obydwu stron jest osłonięte siatką metalową o średnicy oczek 2-2,5 mm. W klateczce powinien znajdować się pokarm dla matki: odrobina ciasta lub kropelka miodu w woskowej miseczce matecznikowej z zagiętymi do środka ściankami.
• ramki klateczkowe – to ramki, w których umieszcza się klateczki matecznikowe na czas wygryzania się matek.
• sprzęt do znakowania matek – kolorowe opalitki i klej, względnie szybkoschnąca farba lub flamaster.

Ramka hodowlana. Fot.© Milan Motyka

Do roku urodzenia matki przypisany jest kolor. Na całym świecie matki znakuje się w danym roku tym samym kolorem. Ponieważ matki pszczele żyją najdłużej 5 lat, po 5 latach dany kolor jest używany ponownie. Używa się następujących kolorów:

Najpraktyczniej jest znakować matki tuż po wygryzieniu, wtedy znaczek pozostaje matce na całe życie i zawsze będzie można określić jej wiek. Niektórzy pszczelarze znakują matki dopiero po rozpoczęciu przez nie czerwienia uważając, że matka z kolorowym znaczkiem jest bardziej narażona na schwytanie przez drapieżne ptaki. Teoria ta nigdy nie została potwierdzona doświadczalnie.

Opalitki służą do znakowania matek. Fot.© Jerzy Jóźwik

• klateczki wysyłkowe, służące do przetrzymywania matek pszczelich przez okres kilku dni oraz do przesyłania matek od hodowcy do odbiorcy. Klateczka taka może się przydać w czasie każdej wizyty w pasiece do chwilowego przetrzymania matki z przeglądanej rodziny, zamknięcia matki ze schwytanego roju, a nawet do zaizolowania matecznika z braku klateczki matecznikowej. Dlatego pszczelarz w czasie pracy w pasiece zawsze powinien mieć przy sobie klateczkę wysyłkową z komorą pokarmową wypełnioną ciastem.
• izolatory z kraty odgrodowej służące do przetrzymania matki na plastrze, ograniczenia czerwienia matki, przetrzymania trutni.
• uliki weselne i uliki na odkłady służące do naturalnego unasienniania matek i przetrzymywania matek przed i po sztucznym unasiennieniu.
• sprzęt do poddawania matek: klateczki wysyłkowe i siatkowe izolatory nakładane na plaster.

Umieszczanie matki pszczelej w klateczce wysyłkowej. Fot.© Milan Motyka

Pasieki, w których prowadzi się pracę hodowlaną i wychowuje dużą liczbę matek muszą być wyposażone w sprzęt do sztucznego unasienniania. Przydatna jest też cieplarka, czyli inkubator. Używa się jej do przetrzymywania mateczników, matek pszczelich po wygryzieniu i trutni.

Temperatura powietrza w cieplarce, w której przetrzymuje się mateczniki powinna wynosić 34,5°C, zaś wilgotność względna około 85%.

Uliki weselne. Fot.© Milan Motyka

Wybór larw pszczelich do wychowu matek

Matki hodowlane również powinny być wychowywane z larw jak najmłodszych, konieczna jest więc właściwa ocena wieku larw wybranych do wychowu. Trudno określić to wzrokowo, ponieważ wielkość młodych larw nie zawsze idzie w parze z ich wiekiem, na przykład największa jednodobowa larwa może osiągnąć długość 4 mm, podczas gdy najmniejsza licząca 36 godzin tylko 3 mm.

Dlatego w wyborze larw nie należy się kierować ich wielkością, lecz trzeba znać możliwie najdokładniej datę złożenia jajeczek przez matkę.

Najprostszym, lecz mało dokładnym sposobem jest użycie do wychowu larw ze zwarcie zaczerwionego plastra, całkowicie wypełnionego jajeczkami. Fot.© Maria i Eugeniusz Sapiołko

Wychów matek

W pierwszej kolejności przygotowujemy rodzinę wychowującą. Gdy już jest gotowa do przyjęcia larw, przekładamy larwy do miseczek umieszczonych w listewkach ramki hodowlanej. Larwy przekłada się na sucho, to znaczy bezpośrednio na dno miseczki matecznikowej, tak woskowej, jak i z tworzywa sztucznego.

Kiedyś zalecano przekładanie larw na kropelkę mleczka pszczelego rozcieńczanego z wodą w stosunku 1 : 1. Przekładanie na mleczko lub na sucho daje taki sam efekt, jeśli chodzi przyjmowanie larw i użytkowość wychowanych matek.

Przekładanie larw. Fot.© Krzysztof Kasperek

Łyżeczkę ujmuje się między kciuk a pozostałe palce. Znajduje się ona w pozycji pionowej. Łyżeczkę zagłębiamy w komórce i podkładamy pod larwę od strony grzbietowej. Podnosimy larwę i przenosimy do miseczki. Po przytknięciu larwy do dna miseczki wyciągamy spod niej łyżeczkę.

Przy użyciu łyżeczki „chińskiej” spychamy larwę na dno miseczki ruchomym tłoczkiem łyżeczki. Pracę tę wykonujemy przy dobrym oświetleniu. Larwy można przekładać „na słońcu”. Nieprawdą jest, jakoby promienie słoneczne zabijały od razu młode larwy. Do przekładania larw nie potrzeba wysokiej temperatury, dobre wyniki uzyskuje się nawet przy kilku stopniach powyżej zera.

Ramkę hodowlaną umieszcza się w rodzinie wychowującej. Staramy się nie przetrzymywać zbyt długo larw poza ulem, ale są one dość wytrzymałe na wysychanie i przeżyją bez pszczół nawet kilkanaście minut, a przy dużej wilgotności powietrza znacznie dłużej.

Wykonywanie kolejnych czynności w ciągu 16 dni rozwoju osobniczego matki pszczelej przedstawiono na schemacie:

Izolowanie mateczników w cieplarce daje pewność, że nie zostaną one zlikwidowane przez obcą matkę, która mogłaby zabłądzić do rodziny wychowującej, wracając z lotu godowego. Mogliśmy też przeoczyć jakiś matecznik ratunkowy, zbudowany przez pszczoły na czerwiu w zakamarku plastra.

Mogą też być zlikwidowane przez pszczoły, co się zdarza przy załamaniu pogody lub braku pożytku. Jeśli zabieramy mateczniki w dziewiątym dniu, robimy to bardzo delikatnie i nie izolujemy jeszcze mateczników w klateczkach. W tym stadium bowiem łatwo larwę mateczną uszkodzić.

Mateczniki w klateczkach umieszczamy dopiero 1-2 dni przed wygryzieniem. Wtedy poczwarki są bardziej odporne na wstrząsy. Cały czas są bardzo wrażliwe na niską temperaturę. Jeśli mateczniki są izolowane nie w cieplarce, a w rodzinie pszczelej, musi to być silna rodzina, która zapewni stałą wysoką temperaturę.

Ramka klateczkowa powinna być umieszczona w ulu pomiędzy dwoma plastrami z czerwiem zasklepionym. Użycie cieplarki wiąże się z ryzykiem przerwy w dostawie energii elektrycznej. Wtedy wszystkie poczwarki mogą zginąć z zimna.

Metody wychowu matek pszczelich

Wychów matek w obecności matki - prowadzi się w bardzo silnej rodzinie, liczącej 50-60 tys. pszczół, której w ulu jest ciasno. Rodzina taka jest biologicznie dojrzała i znajduje się o krok od wejścia w nastrój rojowy.

Na dzień przed rozpoczęciem wychowu segreguje się plastry z czerwiem: do dolnego korpusu przenosi się wszystek czerw zasklepiony, zaś w górnym umieszcza się ramki z czerwiem otwartym. Wskazane jest, by w tym korpusie był dodatkowy wylotek.

Matka zostaje umieszczona w dolnym korpusie, a obie kondygnacje rozdziela się poziomą kratą odgrodową. Rodzina musi posiadać duże zapasy miodu i pyłku, niezbędny jest też umiarkowany pożytek.

Izolowanie mateczników. Fot.© Milan Motyka

Schemat rozwoju matki pszczelaj wraz z oznaczeniem czynności wykonywanych przy wychowie matek pszczellich.

Brakowanie mateczników

Istnieje ścisła zależność między rozmiarami mateczników a wielkością matek w nich wychowanych i liczbą rurek jajnikowych w ich jajnikach. Najlepiej wykształcone i największe matki wygryzają się z mateczników długości 22-26 mm.

Mateczniki krótsze niż 18 mm, krzywe lub nadmiernie wydłużone należy eliminować. Mateczniki brakuje się przy okazji ich izolowania w klateczkach. W czasie izolowania i brakowania mateczników temperatura nie może spaść poniżej 25°C. Poczwarki w przeciwieństwie do larw są bardzo wrażliwe na niską temperaturę.

Brakowanie i znakowanie matek

Matki po wygryzieniu (16 dzień od złożenia jajeczka) poddaje się dokładnym oględzinom w celu wybrakowania oraz znakuje. Przy brakowaniu matek zwraca się uwagę na ich wygląd zewnętrzny, wielkość i żywotność. Dobrej jakości matka jednodniowa powinna być duża, o długości ciała od 2 do 2,5 cm, i szerokości tułowia 4,6-5,2 mm.

Odwłok jej musi być dobrze rozwinięty i długi, ale nie może być stożkowato ani tępo zakończony. Powinna ważyć co najmniej 180 g i być zbudowana proporcjonalnie. Wybrakowuje się matki małe, zbyt szczupłe, zbyt krępe, ze zbyt krótkimi, nie w pełni wykształconymi lub różnej długości skrzydłami, niedorozwiniętymi lub uszkodzonymi nóżkami. Matki się brakuje przy okazji ich znakowania.

Fot.© Milan Motyka

Matki w klateczkach wysyłkowych. Fot.© Milan Motyka

Unasiennianie matek

Matki unasiennia się:

• w rodzinach;
• w odkładach;
• ulikach weselnych;
• sztucznie.

Do rodzin i odkładów poddaje się matki sposobem opisanym w rozdziale o dodatkowych pracach pasiecznych. Uliki przed poddaniem matek zasiedla się pszczołami odebranymi z silnych rodzin. W ulikach musi znajdować się pokarm.

Pszczoły spryskuje się wodą przy pomocy ręcznego opryskiwacza. Mokre pszczoły wsypuje się do ulików i natychmiast poddaje się świeżo wygryzione, oznakowane matki. Zmoczone pszczoły przyjmują obce matki, gdyż nie odczuwają różnicy między zapachem matki a swoim.

Uliki umieszcza się w chłodnym miejscu na dwie doby, w tym czasie uliki muszą być zamknięte. Następnie ustawia się je na pasieczysku i otwiera.

Zasiedlanie ulików weselnych. Fot.© Krzysztof Kasperek

Ulik weselny drewniany. Fot.© Krzysztof Kasperek

Przy unasiennianiu matek w ulikach weselnych i odkładach należy się liczyć z możliwością ucieczek rodzinek. Im mniej liczebna rodzinka, tym większa możliwość ucieczki. Ucieczki zdarzają się częściej przy niesprzyjającej pogodzie.

Po unasiennieniu się matek zabieramy je, a najsilniejsze rodzinki można ponownie wykorzystać do unasienniania matek. Tym razem nie poddajemy matek, lecz mateczniki. Należy cały czas mieć pieczę nad pokarmem w ulikach i w miarę ubywania uzupełniać go.

Skuteczność unasienniania matek w ulikach na poziomie 70% można uznać za zadowalającą.

Fot.© Jerzy Jóźwik

Matki unasiennione można przechowywać w klateczkach z pszczołami w temperaturze pokojowej nawet do dwóch tygodni. Można je też przechowywać w klateczkach wysyłkowych w rodzinie bezmatecznej, w ramce klateczkowej. Rodzina taka musi być silna i posiadać zapasy.

Matki nieunasiennione muszą się jak najszybciej po urodzeniu znaleźć w ulach lub rodzinkach weselnych, gdyż niezbędna jest im ciągła opieka pszczół, które przygotowują je do odbycia lotu godowego.

Fot.© Agnieszka Dudzik