UWAGA! Artykuł pochodzi ze starych wydań Pasieki. Część wiedzy może być już nieaktualna.
Pamiętaj by zawsze sprawdzić informacje w nowszych numerach "Pasieki". Wiele informacji z zakresu leczenia pszczół lub gospodarki pasiecznej uległo zmianie. Informacje zawarte w tym artykule utrzymujemy na stronie w ramach archiwizacji wiedzy pszczelarskiej.
Grzybice czerwia i pszczół
Spośród chorób zakaźnych duże zagrożenie stanowią grzybice: otorbielakowa (askosermikoza, grzybica wapienna) i kropidlakowa (aspergiloza, grzybica kamienna).
Grzybica otorbielakowa
Jest to zakaźna choroba czerwia pszczelego i trutowego wywołana przez grzyba, otorbielaka pszczelego (Ascosphaera apis). Najczęściej zamiera czerw w stadium larwy wyprostowanej i przedpoczwarki. Największe nasilenie choroby przypada w najcieplejszej porze roku. Z reguły przebiega ona w łagodnej formie. Znane są jednak przypadki porażenia około 50% czerwia w rodzinie.
Źródłem zakażenia zdrowego czerwia jest chory i martwy czerw, a także zapasy miodu i pyłku zanieczyszczone zarodnikami grzyba. Są one przynoszone do zdrowych rodzin wraz z pyłkiem przez robotnice rabujące rodziny chore i przez błądzące pszczoły pochodzące z rodzin chorych. Ważną rolę w rozprzestrzenianiu choroby pomiędzy pasiekami odgrywa przenoszenie plastrów z chorych rodzin do zdrowych lub łączenie rodzin zdrowych z chorymi. Zachorowaniu sprzyja także zaziębienie czerwia.
... w komórkach plastra
W tylnym odcinku jelita z zarodników kiełkuje grzybnia. Te wraz z zanieczyszczonym pokarmem sporami wnikają do przewodu pokarmowego. Grzybnia po namnożeniu się w jelicie przenika przez jego ścianę do jamy ciała czerwia i przerasta narządy wewnętrzne. Istnieje też możliwość zakażenia czerwia przez oskórek, zwłaszcza uszkodzony przez Varroa destructor.
Ascosphaera apis jest grzybem rozdzielnopłciowym i dlatego przy zakażeniu szczepem męskim lub żeńskim biała grzybnia o wyglądzie kożuszka przerasta tylny odcinek ciała czerwia. Przy równoczesnym zakażeniu szczepem męskim i żeńskim w efekcie rozmnażania płciowego na powierzchni ciała martwego czerwia, w tchawkach i w tkankach z nimi sąsiadujących pojawiają owocniki i dlatego grzybnia przerastająca ciało czerwia ma zabarwienie szare lub czarne.
Na skutek odkładania soli wapnia w osnowie martwego czerwia ulega on mumifikacji, która trwa od 3 do 5 tygodni, i zmienia się w mumię o konsystencji grudek wapna. Mumie te są z łatwością usuwane z komórek plastra. Spotyka się je na dennicy, deseczce wylotowej i na ziemi przed wylotkiem ula.
Charakterystycznym objawem grzybicy otorbielakowej jest wygląd martwego czerwia, który upodabnia się do kawałków wapna lub kredy. Kruche mumie z trudnością dają się przekroić, a powierzchnia ich przekroju jest jednolita. Zapasy pyłku mogą swoim wyglądem przypominać zmumifikowany czerw, są one jednak elastyczne, z łatwością można je przekroić, a powierzchnia przekroju ma budowę koncentryczną. Podejrzenie grzybicy otorbielakowej w pasiece potwierdzają badania laboratoryjne, które polegają na izolacji i identyfikacji Ascosphaera apis.
Zapobieganie grzybicy otorbielakowej polega na usytuowaniu pasiek na terenach suchych, eliminacji z hodowli słabych rodzin i zaopatrzeniu pszczół w odpowiedni pokarm. Należy rygorystycznie przestrzegać okresowej wymiany matek. Przy łagodnym przebiegu choroby wystarcza usunięcie z ula plastrów z chorym i martwym czerwiem i ścieśnienie gniazda oraz ocieplenie ula i podkarmienie rodzin (jeżeli zachodzi taka potrzeba). Wskazane jest przy tym oczyszczenie dennicy i pasieczyska ze zmumifikowanego czerwia, a niekiedy ograniczenie czerwienia matki do 1-2 plastrów.
W ciężkim przebiegu grzybicy przesiedla się rodziny, a plastry odkaża przez przetopienie lub zanurzenie na 24 godziny w 4% wodnym roztworze formaliny. Odkażone plastry myje się wodą i suszy. Ule odkaża się przez wypalanie wnętrza lub dokładne wymycie 2-3% gorącym roztworem sody żrącej. Przy niewielkim nasileniu choroby wystarczy przed przystąpieniem do leczenia usunąć z ula plastry z czerwiem porażonym grzybicą.
W leczeniu grzybicy otorbielakowej zalecane są różne antybiotyki przeciwgrzybowe. Skuteczność wielu z nich jest niska, a niektóre wpływają niekorzystnie na rozwój czerwia i żywotność pszczół. Dobre wyniki daje stosowanie klotrimazolu i preparatu Chitozal-Apis Liquid prowadzone przez lekarza weterynarii lub pod jego ścisłą kontrolą. Zachęcające wyniki daje też stosowanie wyciągów z roślin zawierających furanokumaryny, np. z arcydzięgla lekarskiego.
Grzybica KROPIDlakowa
Zdjęcia: Dariusz Teper Przy dużym nasileniu grzybicy wapiennej
zamarły czerw w postaci biało-szarych mumii może być
obserwowany na ziemi przed ulem...
Choroba w rodzinie przenosi się za pośrednictwem karmicielek i pszczół oczyszczających gniazdo, które zakażają czerw pokarmem zanieczyszczonym przez konidia kropidlaków. W pasiekach i pomiędzy nimi szerzy się za pośrednictwem pszczół błądzących i rabujących chore, osłabione rodziny, a także narzędzi i sprzętów pasiecznych zanieczyszczonych zarodnikami grzyba. Aspergillus zakaża czerw we wszystkich stadiach rozwojowych, robotnice, matki i trutnie. Możliwość zarażenia czerwia za pośrednictwem pokarmu obniża się z chwilą ustania żerowania larw, zaś jego ekspozycja na zakażenie przez oskórek zmniejsza się wyraźnie po zasklepieniu komórek z czerwiem.
Zarodniki po przedostaniu się do przewodu pokarmowego kiełkują. Grzybnia przerasta światło przewodu, skąd wnika do jamy ciała, a następnie przerasta narządy wewnętrzne i mięśnie. Toksyny i enzymy wytwarzane przez kropidlaki uszkadzają układ nerwowy i narządy wewnętrzne owada. Martwy czerw przerasta w odcinku przednim biała, puszysta grzybnia zmieniająca zabarwienie z chwilą pojawienia się konidiów. Martwy czerw zmienia się w twór o konsystencji kamykowatej zabarwiony na żółtozielono, szarozielono lub na czarno. Zmumifikowany czerw w częściowo lub całkowicie odsklepionych komórkach pokrywa barwny nalot zarodników grzyba. Pszczoły z łatwością usuwają mumie z komórek. Spotyka się je na dennicy ula, na deseczce wylotowej i na ziemi przed wylotkami uli.
Chore pszczoły są osłabione, niespokojne, tracą zdolności lotne, wypełzają z ula, zataczają się na plastrach i często z nich spadają. Odwłoki padłych owadów są rozdęte i twarde. Błony międzysegmentalne i przetchlinki martwych pszczół przerasta barwna grzybnia.
Szaro zabarwione mumie stanowią źródłozakażenia grzybem
Ascosphaera apis (zawierają duże ilości przetrwalników)
Wystąpienie choroby na wiosnę i zmiany w czerwiu umożliwiają bezbłędne rozpoznanie grzybicy kropidlakowej. W przypadkach wątpliwych pomocne jest badanie laboratoryjne, które polega na wykazaniu obecności Aspergillus w preparatach sporządzonych z martwego czerwia i pszczół oraz izolacja Aspergillus z chorobowo zmienionego materiału.
W rozpoznaniu różnicowym należy uwzględnić grzybicę otorbielakową, a także możliwość przerastania ciała martwego czerwia i pszczół przez grzyby saprofityczne. To zjawisko występuje przy zbyt szerokim gnieździe i dużej wilgotności, a także w osłabionych rodzinach. Konsystencja czerwia przerośniętego po śmierci przez grzyby jest miękka.
Zapobieganie grzybicy kropidlakowej polega na przestrzeganiu zasad higieny w pasiece, trzymaniu rodzin silnych, dostosowaniu wielkości gniazda do siły rodziny, a także na eliminacji czynników usposabiających. Przy niewielkimnasileniu choroby zalecane jest przesiedlenie pszczół do odkażonego ula i podkarmienie rodziny. Należy przy tym zachować szczególną ostrożność, ponieważ grzybica kropidlakowa jest chorobą, którą może zakazić się człowiek (zoonoza).
Pasieczysko, ul i narzędzia pszczelarskie należy odkazić 2-3% formaliną, a plastry z czerwiem porażonym grzybicą przetopić. Miód po przegotowaniu można użyć ponownie w pasiece. Jak dotąd brak skutecznych metod leczenia grzybicy kamiennej. Przy silnym zaawansowaniu choroby rodziny podlegają likwidacji.
Prof. Zdzisław Gliński
