Miesierkowate – zmyślni budowniczowie i pożyteczni sąsiedzi

Na terenie naszego kraju żyje ponad 470 gatunków pszczół, z czego tylko pszczoła miodna i trzmiele żyją w zorganizowanych społecznościach. Pozostałe gatunki należą do tzw. pszczół samotniczych, czyli owadów nie prowadzących społecznego życia (chociaż u niektórych gatunków można dopatrzyć się pewnego stopnia zorganizowania pracy). U pszczół samotniczych występują dwie formy osobników dorosłych: samce i samice.

Miesierka lucernówka.
fot.© Jodelet Lépinay (Wikipedia)

Nie ma u nich formy niepłodnej, czyli pszczół robotnic (samice o uwstecznionych narządach płciowych), które występują u pszczół społecznych. Samotnice zakładają gniazda w bardzo różnych miejscach: w glebie, pod korą drzew, w różnych częściach roślin, w murach, w elementach drewnianych konstrukcji budowlanych i wielu innych, w których budują komory lęgowe. Z kolei przy budowie komór lęgowych wykorzystują różne materiały, np. cząsteczki gleby, ziarenka piasku, części roślin (liście, kutner, żywicę).

Ogólnie, cykl życiowy u wszystkich gatunków pszczół samotniczych jest bardzo podobny, ponieważ w naszych warunkach klimatycznych najczęściej trwa on jeden rok (z przerwą zimową). Na wiosnę pszczoły te rozpoczynają oblot kwiatów w celu poszukiwania pokarmu.

Najpierw żerują przez kilka dni, następnie mają okres lotów godowych, po którym samice poszukują miejsc na gniazda, budują komory lęgowe i je prowiantują nektarem i pyłkiem kwiatowym (najczęściej jest to mieszanina o różnym udziale składników). Po zaprowiantowaniu komory lęgowej samica składa jajo i ją zamyka.

Po kilku (kilkunastu) dniach inkubacji ze złożonych w komorach lęgowych jaj wylęgają się larwy, które żerują przez kolejnych kilka lub kilkanaście dni. Po zakończeniu żerowania larwy oprzęgają się (to stadium nie występuje u wszystkich gatunków pszczół samotnych), a następnie przechodzą stadium przedpoczwarki i poczwarki.

fot.© Wikipedia (ptj56)

Mnogość gatunków tych osobliwych pszczół powoduje, iż jest to niezmiernie ciekawa i fascynująca grupa owadów. Bardzo ciekawy sposób budowy gniazda mają samotnice z rodziny miesierkowatych (Megachilidae), która reprezentowana jest w Polsce przez 20 gatunków. Niektóre z nich osiągają długość ciała do 20 mm, ale większość ma około 10 mm, czyli są to raczej małe pszczoły.

Do rodziny tej należy rodzaj miesierka (Megachile sp.), w obrębie którego wyróżnia się kilka gatunków, m.in. miesierkę rdzawostopkę (Megachile alpicola), miesierkę różówkę (Megachile centuncularis), miesierkę komonicówkę (Megachile willoughbiella) oraz najpopularniejszą z nich miesierkę lucernówkę (Megachile rotundata) Samice tych gatunków zbierają pyłek kwiatowy szczoteczką brzuszną umieszczoną na spodzie odwłoka, zapylając przy tym wiele gatunków roślin.

Ponadto rodzaj ten charakteryzuje się tym, że na przednich skrzydłach występują dwie komórki kubitalne  podobnej wielkości, a golenie i pierwszy człon tylnych stóp są pokryte krótkimi włoskami. Posiada część twarzową głowy spłaszczoną, czyli pozbawioną wyrostków, z kolei żuwaczki są mocne, zwykle czterozębne, służące do obróbki liści niezbędnych do budowy gniazda. Odwłok ma wyraźnie spłaszczony grzbieto-brzusznie.

fot.© Paweł Migdał

Całe ciało pokryte włoskami w kolorze czarnym, tylko miejscami występują jaśniejsze włoski. Samice z przyciętych liści (np. brzozy, lucerny, robinii akacjowej) w zależności od specyfiki gatunku budują tutki, wewnątrz których składają prowiant w postaci kuleczek pyłkowych zlepionych nektarem lub mieszaniny pyłku i nektaru.

Nie pozostawiają one jednak misternie wykonanych tutek w dowolnym miejscu, gdyż są one skrzętnie ukrywane w szczelinach, w glebie, w drewnie (zwłaszcza w wydrążonych przez szkodniki tunelach), w pustych łodygach roślin (szczególnie interesuje je trzcina pospolita (Phragmites australis), ale nie tylko), a nawet w różnych elementach drewnianych konstrukcji budowlanych. Miejsce wybierają w taki sposób, aby tutki były mało widoczne i trudne do dostrzeżenia przez potencjalne drapieżniki lub pasożytnicze pszczoły.

Do zbudowania takich pakietów potrzebne są tylko mocne nożyce, sucha trzcina pospolita, której wiosną jest bardzo dużo, prawie w każdym podmokłym miejscu oraz zużyta plastikowa butelka po wodzie mineralnej lub innym napoju. Po zebraniu trzciny pospolitej, należy ją przeciąć w taki sposób, aby z jednej strony zostało zachowane kolanko, które będzie stanowiło naturalne zamknięcie rurki, natomiast druga strona jest otwarta.

Rurki powinny mieć wewnętrzną średnicę od 4 do 7 mm. Trzcinę przycina się na około 20 cm odcinki. Następnie przycina się butelkę w taki sposób, aby powstał z niej pierścień o szerokości ok. 20-22 cm (odcina się szyjkę i dno).

W pierścieniu umieszcza się tyle kawałków trzciny, ile się zmieści, tak aby były ciasno upakowane (żeby nie wypadały). Tak przygotowany pakiet gniazdowy umieszcza się w dowolnym miejscu - na balkonie, pod dachem altanki na działce, na drzewie. Warunki, jakie musi spełniać to miejsce, to osłona przed wiatrem i nadmiernym nasłonecznieniem oraz deszczem.

Dzięki zbudowaniu takiego pakietu gniazdowego można pozyskać nowych, całkowicie przyjaznych sąsiadów, którzy zapylą rośliny w okolicy (zasięg lotu do stukilkudziesięciu metrów od gniazda). Pszczoły te, chociaż posiadają aparat żądłowy, nie wykazują agresji i nie atakują ludzi i zwierząt, dlatego są bezpiecznymi sąsiadami.

Oprócz pszczół z rodzaju miesierka pakiety gniazdowe mogą zamieszkiwać inne pszczoły samotnicze, np. murarka ogrodowa (rurki o średnicy ok. 7 mm), które także są bardzo pożyteczne i również nie wykazują agresji.

Jak wiadomo, obecnie sytuacja pszczół nie jest najlepsza, pszczoły dziko żyjące tracą swoje dotychczasowe miejsca gniazdowania (zagospodarowanie nieużytków, wycinanie drzew śródpolnych, zaorywanie miedz itd.) i dzięki takim działaniom, jak budowanie pakietów gniazdowych oraz pozostawianie nie wykoszonych miedz czy też zarośli śródpolnych może przyczynić się do zwiększenia lokalnej populacji pszczół samotnic, przy tym ciesząc się bliskością natury.

Paweł Migdał
Adam Roman

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"