Mowa pszczół

Funkcjonowanie superorganizmu jakim jest rodzina pszczela jest możliwe dzięki prawidłowemu przepływowi informacji pomiędzy poszczególnymi osobnikami. Bez możliwości porozumiewania się wiele zachowań, takich jak tworzenie się roju albo obrona gniazda nie byłoby możliwych. W tym celu owady socjalne muszą komunikować się ze sobą i czynią to na wiele różnych sposobów.

Trofalaksja, fot.© Katarzyna Janiszewska

Ze względu na panujące w ulu warunki należy wnioskować, że najważniejszą rolę w komunikacji mają zapach, dźwięk i dotyk, a najważniejszym instrumentem komunikacji są gęsto obsadzone organami zmysłowymi czułki.

To dzięki nim pszczoły dotykają, odbierają bodźce zapachowe, odczuwają wilgotność powietrza, rejestrują temperaturę czy zawartość dwutlenku węgla.

Dodatkowo czułki pełnią funkcję anteny pozwalając odbierać fale elektromagnetyczne. Pocierając je odnóżami pszczoły powodują ich naelektryzowanie (wytworzenie ładunków statycznych) i tym samym zwiększają czułość anteny. Przy okazji usuwają też zanieczyszczenia – warto jednak pamiętać, że to nie jest główny cel pocierania czułków.

Olbrzymi udział w poznaniu systemu porozumiewania się pszczół miał profesor Karl von Frisch, który za badania nad tańcem pszczół w roku 1973 został uhonorowany Nagrodą Nobla.

Taniec

Schemat. Kierunek tańca zbieraczki na plastrze
jest wyznaczany położeniem pożytku w stosunku
do słońca. Kąt odchylenia od pionu jest równy
kątowi wyznaczającemu kierunek lotu
(interpretacja wg. K. Frischa).

Przed zbieraczką powracającą do ula stoi trudne zadanie – przekazanie informacji o jakości i lokalizacji odnalezionego pożytku innym pszczołom i zachęcenie ich do wspólnej eksploracji. Pierwszym etapem jego wykonania jest odnalezienie najkrótszej drogi do miejsca jego położenia – aby to uczynić, zbieraczka wylatuje około 10 razy do danego pożytku i zapamiętuje optymalną trasę przelotu.

Aby odebrać informacje pszczoły muszą znajdować się bardzo blisko tancerki. Robotnice pozostają w bezruchu a tańcząca zbieraczka uderza przy każdym ruchu odwłoka w ich wyprostowane czułki. W czasie tańca zbieraczka przesuwa się a naśladowczynie pozostają bez zmiany położenia – zmienia się więc stopniowo wzór uderzeń odwłoka w czułki werbowanych robotnic.

Mając świadomość położenia własnego ciała i łącząc z tym informacje odbierane poprzez uderzenia w czułki zwerbowane naśladowczynie mogą bez problemu odwzorować taniec i odczytać zakodowane w nim informacje.

Taki system przekazywania wiadomości jest bardzo dokładny i pewny – możliwe staje się przekazanie informacji o źródłach pożytku oddalonych nawet o kilka kilometrów od ula oraz bardzo efektywny – w czasie kilku minut od dokonania odkrycia wartościowego pożytku pojawiają się wokół niego nowe zbieraczki.

Dźwięk

Pocieranie czułków, fot.© Katarzyna Janiszewska

Pszczoły do komunikacji między sobą wykorzystują szerokie spektrum dźwieków (w tym także ultradźwieki) i, jak wiemy, nie należą do najcichszych stworzeń. Ich bzyczenie to nie tylko hałas będący skutkiem ubocznym ich aktywności życiowej – niesie on wiele informacji.

Bzyczenie jest w dużym stopniu modulowane i ma wiele wariacji. Nawet mało doświadczony pszczelarz na podstawie dźwięku jest w stanie ocenić, że pszczoły zamierzają się wyroić, nawet jeśli w otoczeniu będą inne ule z bzyczącymi w nich pszczołami.

Kiedy pszczoła jest gotowa do ataku jej bzyczenie również się zmiania. Rośnie wysokość tonów i zmienia się intensywność. W samym ulu pszczoły wydają co najmniej 10 różnych rodzajów dźwięków a znaczenie kilku z nich już zostało poznane.

Jeden z dźwięków dochodzących z ula to charakterystyczne buczenie związane z wentylacją ula przez robotnice. Machając skrzydłami wytwarzają one ciąg powietrza niezbędny do ...

Pszczoła emituje określony dźwięk, który dociera do kwiatu. Jeśli kwiat zawiera nektar, to cząsteczki zapachowe w nim zawarte zostaną pobudzone i zaczną emitować fale elektromagnetyczne o określonej częstotliwości, na którą nastrojona jest antena pszczół. Natomiast jeśli kwiat jest pozbawiony nektaru, nie wyśle odpowiedzi. W ten sposób roślina może „odpowiedzieć” pszczole i tym samym ułatwić jej pracę. Cdn.

Katarzyna Janiszewska
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"