Objawy rojenia się pszczół i postępowanie z rojem

Arystoteles twierdził, że przyczyną rojenia się pszczół jest nadmiar matek w rodzinie pszczelej. Jednak wychów nowych matek nie zawsze kończy się wyjściem roju a pszczoły przez pewien czas tolerują w gnieździe obecność dwóch lub nawet więcej matek. Kolejną przyczyną jest duża siła rodziny, czego następstwem jest ciasnota w gnieździe pszczelim.

fot.© Krzysztof Kasperek

Ten pogląd został potwierdzony obserwacjami rodzin utrzymywanych w ulach o małej pojemności (około 30 l). Rodziny te roiły się częściej w stosunku do rodzin utrzymywanych w ulach o pojemności ponad 100 l (dla przykładu ul Dadanta 12-ramkowy z jedną półnadstawką ma objętość około 100 l, ul wielkopolski 10-ramkowy mający dwa korpusy gniazdowe i jedną nadstawkę ma objętość około 85 l, ul warszawski poszerzany 18-ramkowy z jedną nadstawką ma objętość około 120 l).

Jednak powszechnie wiadomo, że pszczoły nie zawsze roją się w małych ulach, szczególnie, gdy mają młodą matkę. To twierdzenie nie tłumaczy wychodzenia porojów, kiedy z pierwakiem wychodzi od 60 do 88% pszczół, w zależności od siły rodziny i ilości czerwiu otwartego. W roju 70% stanowią pszczoły młodsze niż 10-dniowe.

Jedną z hipotez jest również niedobór substancji matecznej, stymulującej zakładanie mateczników, która nie potwierdza się w przypadku cichej wymiany matki – mimo małej ilości substancji matecznej nie dochodzi do wyjścia roju. Kolejną przyczyną, jaka została brana pod uwagę jest nadmiar mleczka pszczelego, który towarzyszy dużej liczbie młodych robotnic w rodzinie pszczelej w stosunku do ilości czerwiu otwartego (liczby larw do karmienia), powoduje to wzajemne opajanie się mleczkiem i takie robotnice stanowią pszczoły rojowe.

Niejednoznaczne objawy nastroju rojowego

W większości pasiek naszego kraju pszczelarze spotykają się z niejednoznacznymi objawami zbliżającego się nastroju rojowego w poszczególnych rodzinach. Jest to związane z posiadaniem pszczół różnych ras i linii. Jedynie pszczelarze utrzymujący w swoich pasiekach pszczoły jednej linii pochodzące od określonej matki reprodukcyjnej mają populację pszczół wyrównaną i zachowującą się podobnie (na podstawie obserwacji kilku rodzin można przewidywać nastrój i stan pozostałych rodzin, co znacznie ułatwia prowadzenie pasieki).

Objawy i przybliżony termin wyjścia roju w pasiekach o mieszanej populacji pszczół tworzą sytuację skrajnie odmienną. Po zwiększonej liczbie komórek z czerwiem trutowym i pojawieniu się większej liczby pszczół w rodzinie pierwszym sygnałem do wejścia rodziny w nastrój rojowy jest budowa miseczek matecznikowych na brzegach plastrów. O nastroju rojowym może również sygnalizować ramka pracy, w której szybkie odciąganie języków woskowych świadczy o nastroju roboczym a wolne o nastroju rojowym.

Ograniczanie rojenia się pszczół

Rój pszczół miodnych na brzoskwini (fot. M. Howis)

Istnieje grupa pszczelarzy, która preferuje zjawisko rojenia się jako naturalny sposób rozmnażania się pszczół i w tym kontekście jest to słuszne. Jeżeli jednak zależy nam na produkcji pszczelarskiej i nie przebywamy w pasiece każdego dnia, to takie postępowanie jest nieuzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia.

W celu ograniczania zjawiska rojenia się pszczół należy utrzymywać linie pszczół nierojliwych, ponieważ ostatnie kilkadziesiąt lat selekcji pszczół doprowadziło do ograniczenia tej cechy. Na rojliwość pszczół skarżą się częściej pszczelarze, którzy nie korzystają z matek z pasiek hodowlanych.

Kolejnym sposobem ograniczającym zjawisko rojenia się pszczół jest umiejętność zapewnienia odpowiedniej przestrzeni w gnieździe pszczelim w stosunku do ilości pszczół, czerwiu i panujących warunków pożytkowch w najbliższym czasie. Powiększanie owej przestrzeni odbywa się za pomocą dodawania plastrów węzy lub suszu zarówno w gnieździe, jak i poprzez dodawanie nadstawek.

Ważne jest również zapewnienie dobrej wentylacji poprzez poszerzenie wylotków, a nawet uruchomienie wentylacji górnej. W Polsce na nizinach maksymalne poszerzenie wylotków może następować w drugiej połowie maja. Zabiegiem ograniczającym wystąpienie rójki jest niszczenie miseczek matecznikowych i zrywanie mateczników (przy przeglądach nie rzadziej niż co 10 dni), ale wtedy pszczoły są już w nastroju rojowym i będą dążyć do wyrojenia się.

Objawy wychodzenia roju

W rodzinie pszczelej na krótko przed wydaniem roju wyraźnie wzrasta pobudzenie pszczół. Zwiadowczynie biegają w różnych kierunkach i wibrują odwłokami, poruszają skrzydłami głośno brzęcząc. Robotnice gonią i szczypią matkę oraz napełniają wole miodne nektarem lub miodem.

Wyjście roju następuje najczęściej w godzinach południowych; robotnice kierują się w stronę wylotu i w momencie wychodzenia roju wysypują się z ula. Wśród nich wylatuje również, w przypadku pierwaka, stara matka. Początkowo pszczoły krążą chmurą w pobliżu ula wydając charakterystyczne dźwięki.

Potem zaczynają się zbierać w obranym miejscu, gdzie siadła matka i tworzy się grono rojowe. Miejsce uwiązania się roju zależy od wieku matki. Roje ze starymi matkami zwykle siadają na gałęzi drzew w pobliżu ula. Pszczoły z młodymi matkami przeważnie siadają z dala od ula.

Obserwacje własne

W czerwcu 2012 roku w czasie wyjścia roju około godziny 14:00 zaczęto uderzać w metalową beczkę, co według starszych pszczelarzy podobno powoduje, że rój osiądzie w pobliżu. Po około dwóch minutach zaobserwowano tworzenie się grona rojowego na drzewie w odległości około 10 metrów od rojącej się rodziny pszczelej.

Pszczoły nadal opuszczały ul, więc postanowiono wtłoczyć trochę dymu do ula i zamknąć na około jedną minutę wylot ula. Po otwarciu wylotu wysypywanie się pszczół zostało przerwane, natomiast grono rojowe zaczęło się powiększać. Po około 10 minutach zaobserwowano powrót pszczół z grona rojowego do ula. Powrót pszczół rojowych był uzasadniony, ponieważ zamykając wylot przerwano najważniejszy moment rojenia się pszczół, czyli wyjście matki pszczelej.

Pszczoły wysypujemy z rojnicy na podest prowadzący do ula, po którym rój wchodzi do środka. Przebywając w pasiece podczas rojenia się pszczół możemy zapobiec temu zjawisku lub złapać rój, co zminimalizuje straty pszczelarza.

dr inż. Maciej Howis
prof. dr hab. Piotr Nowakowski
Instytut Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"