O lipach słów kilka

Aura i związana z nią przyspieszona wegetacja w sezonie 2018 wprawia w zdumienie przyrodników. Dość powiedzieć, że u lip, których większość gatunków, zgodnie z nazwą, zakwita w lipcu, pierwsze rozwinięte kwiaty pojawiły się pod koniec maja.

Pszczelarzy nurtuje pytanie; co będzie dalej gdy lipy przekwitną? Wszak wiadomo, że w niektórych rejonach naszego kraju drzewa z tego rodzaju są (o ile w zasięgu lotu pszczół nie ma zbiorowisk nawłoci lub wrzosu) ostatnim pożytkiem towarowym. Czy będzie to krótki, acz intensywny sezon? Czas pokaże.

Rodzaj: Tilia L. - lipa

Obejmuje około 45 gatunków występujących w umiarkowanych strefach półkuli północnej, głównie we wschodnich częściach Ameryki Północnej i wschodniej Azji. W Polsce rosną dziko dwa gatunki z tego rodzaju, stanowiąc składnik lasów liściastych lub mieszanych: lipa szerokolistna i drobnolistna; natomiast wiele innych jest uprawianych, głównie w celach ozdobnych.

Lipa szerokolistna.
fot. Aneta Sulborska

Lipy zaliczane są do cennych roślin miododajnych, ozdobnych (stosowane są do obsadzania przydroży i alei, parków, można formować z nich żywopłoty i szpalery) i leczniczych (m.in. ich kwiaty to napotny środek przeciwgorączkowy).

Jeszcze do niedawna lipy należały do własnej rodziny lipowatych, obecnie zostały zaliczone do ślazowatych (Malvaceae) i są krewniaczkami chociażby malwy dwuletniej znanej z przydomowych ogrodów. Przedstawiciele tego rodzaju to drzewa o sercowatych, zazwyczaj długoogonkowych liściach oraz silnie pachnących kwiatach zebranych w kwiatostany typu wierzchotki, które najczęściej zwisają.

Do osi kwiatostanu przyrośnięta jest wydłużona, skórzasta podsadka (rodzaj liścia przykwiatowego) przypominająca liść, ułatwiająca rozsiewanie owoców przez wiatr. Kwiaty cechuje obecność 5 działek kielicha (zielony, najbardziej zewnętrzny okółek okwiatu), 5 białawych lub żółtawych płatków korony, licznych pręcików i jednego słupka.

U niektórych gatunków część pręcików ulega przekształceniu w staminodia (prątniczki), które nie dostarczają pyłku. Tkanka odpowiedzialna za produkcję i wydzielanie nektaru ma postać włosków zlokalizowanych na wewnętrznej powierzchni działek kielicha. Owocem lipy jest jajowaty lub kulisty orzeszek.

Lipy najlepiej rosną na żyznych, głębokich i stosunkowo wilgotnych glebach. Są wrażliwe na zasolenie podłoża, dlatego też często obserwuje się ich zamieranie w miastach i na przydrożach z racji stosowania soli w zimie. Na ogół źle reagują także na suszę, zbyt wysokie temperatury i zanieczyszczenie powietrza.

Gatunki rodzime rozmnaża się przez wysiew nasion (które należy stratyfikować przez rok), natomiast mieszańce i gatunki obce wymagają okulizacji lub szczepienia.

Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill.

To najpospolitszy gatunek lipy występujący w naszym kraju. Rośnie na obrzeżach lasów lub stanowi element drzewostanu lasów mieszanych, często sadzona jest także w celach dekoracyjnych. Cechuje ją wolny wzrost (osiąga wysokość do 30 m) oraz długowieczność (dożywa do 1000 lat).

Lipa drobnolistna.
fot. Aneta Sulborska

Solitery mają krótki i gruby pień oraz szeroką, nisko osadzoną koronę, natomiast okazy rosnące w zwarciu wykształcają smukły i wysoki pień oraz małą koronę. Młode pędy są zielonkawe, z wierzchu czerwonawe, błyszczące. Liście mają niesymetryczną, szeroko-sercowatą blaszkę.

Do ich wyglądu nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa cordata, którą tłumaczy się jako sercowaty, w kształcie serca (łac. cor – serce). Na wierzchołku są zaostrzone, brzegiem piłkowane.

Górna strona liści cechuje się intensywnie zielonym kolorem, dolna jest niebieskawa, matowa, z kępkami (tzw. domacjami) rudych włosków w kątach nerwów. Jesienią liście przebarwiają się na intensywnie żółty kolor. Na początku lipca zakwitają jasnożółte, silnie pachnące kwiaty, których pojawienie się wyznacza jednocześnie początek fenologicznego lata.

Lipa drobnolistna ma skłonność do przemiennego kwitnienia (co drugi rok). Kwiaty zebrane są po kilka we wzniesione, wierzchotkowate kwiatostany z szypułką częściowo przyrośniętą do podsadki w kształcie języczka. Kwiaty mają talerzykowato ułożony okwiat, 30–40 pręcików o długich nitkach (często zrośniętych u podstawy) i niewielkich główkach oraz jeden słupek o kosmatej zalążni.

Owocem jest kulisty, nieco asymetryczny orzeszek. Lipa drobnolistna może tworzyć mieszańce z lipą szerokolistną. Bardzo lekkie drewno tego gatunku cenione jest w stolarstwie (służy do wyrobu mebli, naczyń, narzędzi i instrumentów muzycznych) oraz rzeźbiarstwie, na przykład figury w ołtarzu Wita Stwosza zostały zrobione z tego drewna.

Lipa drobnolistna lubi słoneczne stanowiska oraz głębokie, żyzne, piaszczysto-gliniaste gleby. Źle rośnie na podłożach lekkich i suchych. Rozmnaża się przez wysiew nasion.

Lipa szerokolistna (lipa wielkolistna) – Tilia platyphyllos Scop.

Lipę szerokolistną można spotkać w różnych typach lasów (aczkolwiek rzadziej niż lipę drobnolistną), często sadzona jest także w celach ozdobnych. Dorasta do 30 m wysokości, długo żyje (do 1000 lat). Wykształca gęstą, stożkowatą lub kopulastą koronę oraz prosty i gruby pień.

Lipa szerokolistna.
fot. Aneta Sulborska

Dolne konary zwieszają się. Młode pędy są miękko owłosione. Liście rozwijają się wcześnie wiosną, są duże, niesymetryczne o sercowatym kształcie i zaostrzonym wierzchołku o długości do 12 cm. Z ich wyglądem związana jest polska i łacińska nazwa gatunkowa (z gr. platýs – szeroki, płaski i gr. phýllon – liść).

Wyrastają na owłosionych ogonkach. Górna powierzchnia liści cechuje się ciemnozieloną barwą, dolna jest jaśniejsza z kępkami białych włosków (żółknących jesienią) w kątach nerwów. Około połowy czerwca lub w trzeciej dekadzie tego miesiąca rozpoczyna się kwitnienie (około 2 tygodnie wcześniej niż lipa drobnolistna) – zakwita jako pierwsza ze wszystkich lip w Polsce.

Kwiaty są jasnożółte, silnie i przyjemnie pachnące (najsilniejszy zapach wydzielają tuż po otworzeniu). Są zebrane po 3, niekiedy 2–5 w zwisające kwiatostany podparte języczkowatą podsadką. W kwiecie występuje średnio 40 pręcików.

Owocem jest kanciasty, owłosiony orzeszek z 5 żeberkami na powierzchni. Kwiaty znalazły zastosowanie w lecznictwie głównie jako środek przeciwko przeziębieniom i napotny, obniżają także ciśnienie krwi. Drewno stanowi doskonały materiał rzeźbiarski.

Lipa krymska – Tilia × euchlora K. Koch

Drzewo osiąga wysokość do 20 m. Ma zaokrągloną lub stożkowatą koronę o dolnych pędach silnie zwieszających się. Liście cechują się jajowatą i asymetryczną, u podstawy ukośnie sercowatą blaszką o długości do 10 cm. Brzeg liści jest ostro piłkowany z charakterystycznymi szczeciniastymi wyrostkami na ząbkach.

Górna strona liści jest ciemnozielona, błyszcząca (po wysuszeniu traci połysk), a dolna jaśniejsza z kępkami żółtawych włosków w kątach nerwów u podstawy blaszki. Kwitnienie rozpoczyna się w pierwszej dekadzie lipca, około 2 tygodnie później niż lipy drobnolistnej.

Żółtawobiałe kwiaty (przypominające wyglądem i zapachem kwiaty lipy drobnolistnej) zebrane są po 3–7 w zwisające wierzchotki. W kwiecie jest ponad 40 pręcików. Owoc to jajowaty, żeberkowany, silnie owłosiony orzeszek, najczęściej bez wykształconych nasion (dlatego gatunek nie może być rozmnażany generatywnie).

Lipa japońska – Tilia japonica (Miq.) Simonk.

Jest niewielkim drzewem o stożkowatej koronie, dorastającym do 10–12 m wysokości. Liście mają prawie okrągły kształt z ostrym wierzchołkiem, osiągają 5–8 cm długości. Ich brzeg jest ostro piłkowany. Dolna strona liści cechuje się niebieskawozieloną barwą oraz obecnością rudych włosków w kątach nerwów.

Lipa japońska.
fot. Aneta Sulborska

Gatunek zakwita w drugiej dekadzie lipca i może kwitnąć do początku sierpnia. Silnie pachnące kwiaty wyrastają w zwisających kwiatostanach złożonych z 7–40 lub większej liczby kwiatów. W kwiecie znajduje się nieco ponad 30 pręcików, a ich zewnętrzny okółek jest przekształcony w staminodia (płonne pręciki niewytwarzające pyłku). Owoc stanowi elipsoidalny orzeszek bez żeberek.

Kwiaty lipy japońskiej obficie nektarują i są licznie odwiedzane przez pszczoły. Jeden kwiat produkuje 0,5–13,2 mg nektaru zawierającego 0,1–3,8 mg cukrów. Ich koncentracja w nektarze wynosi 4–54%. Wydajność miodową z jednego drzewa oszacowano na około 2,5 kg, a z 1 ha – 280 kg.

Lipa wonna – Tilia insularis Nakai

Roślina pochodzi z Azji. Wykształca nieco rozpierzchłą koronę. Kwitnie kilka dni później niż lipa japońska, około 15 lipca. Kwitnienie jest obfite – w jednym kwiatostanie może być ponad 70 kwiatów. Kwiaty silnie pachną, mają ponad 30 pręcików i 5 staminodiów (przekształconych pręcików). Owocem jest orzeszek.

Lipa srebrzysta (lipa węgierska) – Tilia tomentosa Moench

Dorasta do 30 m wysokości. Jej korona jest gęsta, szerokostożkowata o pędach skośnie wzniesionych. Młode gałązki są szarawe, filcowato owłosione, starsze mają czerwonobrązowy lub szarooliwkowy kolor. Liście cechują się okrągławosercowatym kształtem, najczęściej są tak samo długie jak szerokie (około 5–10 cm).

Lipa srebrzysta.
fot. Aneta Sulborska

Po obu stronach młodych liści znajdują się liczne, gwiazdkowate włoski mechaniczne o srebrzystej barwie. Starsze blaszki wyróżniają się obecnością włosków i charakterystyczną barwą wyłącznie na spodniej stronie. Do wyglądu liści nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa tomentósus – filcowaty, kutnerowaty, gęsto owłosiony (łac. toméntum – filc, kłaki).

Srebrzystobiały kutner występuje także na działkach kielicha, szypułkach i osi kwiatostanu. Wonne (przypominające zapach białej koniczyny), kremowe kwiaty zebrane są po 7–10 w zwisające kwiatostany. Kwitnienie trwa od drugiej połowy lipca do sierpnia, mniej obficie w porównaniu z innymi gatunkami lip.

Działki kielicha są stulone, płatki korony cechują się żółtokremową barwą. Wewnątrz kwiatu znajduje się około 50 pręcików, słupek i pięć przylegających do płatków staminodiów. Owocem jest szary, filcowato owłosiony orzeszek o średnicy do 1 cm.

Lipa srebrzysta wykazuje dużą tolerancję w stosunku do warunków siedliskowych. Jest wytrzymała na mróz i suszę. Lubi słoneczne stanowiska oraz żyzne, dość głębokie gleby. Rozmnaża się z nasion wysiewanych jesienią lub wiosną (ale wówczas trzeba je poddać stratyfikacji).

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"