„Woskowa komnata”. Jak zdynamizować wydzielanie wosku przez pszczoły i zwiększyć jego produkcję, cz. 1

Zapotrzebowanie na wosk największych krajów świata stale rośnie. Dotyczy to również Polski. Popyt możemy ocenić dzięki studiom roczników statystycznych, które podają dane dotyczące importu omawianego produktu.

Badanie właściwości wosku (fizycznych, chemicznych, leczniczych), a także odkrywanie jego historycznych i artystycznych zastosowań sprzyja coraz szerszemu wykorzystywaniu go w życiu człowieka, a więc też zwiększeniu zapotrzebowania na ten cenny produkt.

Zasoby wiedzy o wydzielaniu wosku przez pszczoły i jego właściwościach są nadal niepełne, więc warto poszukiwać wiadomości na te tematy.

Zróżnicowana grubość łuseczek woskowych.
fot. Artur Kania

Dla pszczół wosk jest przede wszystkim lekkim materiałem budowlanym, stanowiącym wydzielinę gruczołów woskowych oraz nienasiąkliwym uszczelniaczem zgromadzonego na zimę miodu. Specyficzny skład chemiczny (duża koncentracja estrów, kwasów tłuszczowych oraz alkoholi tłuszczowych) determinuje jego właściwości bakterio- i grzybobójcze, co ma wpływ nie tylko na długotrwałe przechowywanie pokarmu pszczół, ale także na dużą trwałość wosku oraz korzystne warunki do wychowu czerwiu.

Dzięki specyficznej budowie plastra i elastyczności wosku, niewielka jego ilość (8–11 g wosku w 1 dm2 obustronnego plastra) może dźwigać około 330 g miodu. Wosk odgrywa ważną rolę w termoregulacji oraz akumulacji ciepła podczas zimowli.

Cztery pary lusterek woskowych robotnicy pszczoły miodnej. Znalezienie podwójnych łuseczek sugeruje, że lusterka każdej pary były połączone.
fot. Artur Kania

Zebrane przez pszczoły i zmieszane razem wosk i żywice – z których otrzymujemy propolis – są wartościowymi surowcami, docenionymi przez największych włoskich lutników poprzednich wieków. Tworzono z tych surowców politury o gładkiej, pachnącej i elastycznej konsystencji.

Stare receptury powłok instrumentów były strzeżone i do dzisiaj najlepsi fachowcy próbują je odkrywać lub naśladować ich właściwości.

Wyżej wymienione produkty wykorzystywane są też w meblarstwie, malarstwie i innych dziedzinach sztuki. Wosk można barwić i uszlachetniać. Pszczelarz ma dostęp do najlepszych, najtańszych i trwałych składników chroniących drewno.

Stosując je wraz z olejem roślinnym (np. rzepakowym) oraz innymi olejami, zwiększamy hydrofobowość elementów drewnianych i tym samym chronimy je przed wilgocią, grzybami czy wypaczeniem.

Prozdrowotne i naturalne cechy wosku znajdują zastosowanie w pomieszczeniach inhalacyjnych, w których odbywa się leczenie ludzi powietrzem i zapachem pochodzącym z ula.

Jak zwiększyć produkcję wosku?

Można zrobić to na kilka sposobów:

a) przez wprowadzenie do pasieki pszczół wydzielających dużo wosku,

b) przez utrzymywanie ras pszczół tworzących silne rodziny,

c) przez zwiększenie liczby rodzin,

d) przez oddziaływanie na liczebność pszczół w gnieździe,

e) przez zastosowanie dobrego jakościowo pokarmu, który będzie przez pszczoły chętnie pobierany i trawiony.

Zwiększyć produkcję wosku można także poprzez podawanie pokarmów w odpowiedniej formie oraz czynnikami wywołującymi silną potrzebą jego wydzielania i budowy plastrów(tzw. bodźce gniazdowe).

Analiza mechanizmu wydzielania wosku pomoże zwiększyć jego produkcję. Czynnikami stymulującymi wydzielanie wosku są te, które ograniczają lub hamują składanie pokarmu do komórek plastrów i doprowadzają do tego, że pszczoły mają pokarm w wolu, skąd stopniowo przechodzi on do jelita środkowego, gdzie jest trawiony.

Im więcej czynników genetycznych, pokarmowych, gniazdowych i innych sprzyja długiemu przechowywaniu pokarmu w wolu, tym więcej okazji do jego trawienia oraz aktywności wydzielniczej. Pszczoły składają do komórek pokarm płynny.

Wtedy wola stają się puste i robotnice nie mają składników do wytwarzania wosku.

Zaobserwowano, że wydzielanie wosku jest procesem towarzyszącym dojrzewaniu fizjologicznemu pszczół. Zależna od wieku rola pszczół związana jest ściśle z kolejnością dojrzewania poszczególnych gruczołów. Właściwe dojrzewanie gruczołów woskowych jest procesem związanym z obfitym odżywianiem się pyłkiem i miodem.

Dwie podwójne łuseczki, jedna zawierające żółte barwniki.
fot. Artur Kania

Pszczoły pobierając duże ilości pokarmu, doprowadzają do tego, że najpierw w ich głowach rozwijają się i dojrzewają gruczoły mleczne (podgardzielowe). Następnie na skutek nagromadzenia składników w hemolimfie i ciele tłuszczowym rośnie wysokość gruczołów woskowych, które rozpoczynają wydzielanie – powstają łuseczki różnej grubości.

Rodzaj pożytku może mieć ogromny wpływ na jakość wydzielanego wosku, a więc determinuje jakość produkowanej węzy. W okresie rozwoju pszczół rośnie również ilość wydzielonego do zbiornika jadu, którego komponenty podlegają przemianom i dojrzewaniu.

Żeby pszczela „gruczołowa fabryka” właściwie przetwarzała składniki w wosk, pszczoła musi być młoda, wydajna oraz pochodzić z linii, rasy i rodziny charakteryzujących się wysoką produkcją omawianego produktu. U młodych pszczół tkanki gruczołowe zbudowane są z nieuszkodzonych komórek, które efektywniej przetwarzają pokarm, co sprzyja szybszej przemianie składników w wosk.

Pszczoły, żeby budować plastry, nie muszą wydzielać wosku, mogą korzystać z jego innych źródeł, ale żeby produkować go dużo, nie mogą być stare.

Opierając się na tych obserwacjach, możemy wnioskować, że wydzielanie wosku trwa bardzo krótko i następuje w dużych ilościach. Warunkiem jest chęć pszczół do intensywnego pobierania pokarmu, jego dostępność i wysoka koncentracja składników.

Jeśli pokarm jest skoncentrowany, pszczoły zużyją go mniej. Tymczasem w takich samych dawkach będzie więcej energii i białka, a robotnice nie będą musiały korzystać z zapasów ciała tłuszczowego. Oprócz napływu pokarmu i zdolności jego przetwarzania musi wystąpić bodziec inicjujący wydzielanie, mimo że pszczoły mogą wypacać wosk w niewielkich ilościach mimowolnie, bez zapotrzebowania w gnieździe.

Najważniejszymi bodźcami są te płynące z gniazda, aktywujące psychicznie i hormonalnie młode pszczoły, oraz obecność i bliskość matki. Bodźce i czynniki stymulujące wydzielanie zostaną omówione w następnej części artykułu. Cdn.

Artur Kania

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"