Organizacja hodowli pszczół w Polsce

Jedną z dróg intensyfikacji produkcji pasiecznej jest regularna wymiana matek pszczelich w rodzinach, ponieważ poprzez wprowadzenie do pasiek wysokowartościowych matek można poprawić wartość użytkową pszczół.
Każdy pszczelarz z własnego doświadczenia wie, że obok rodzin pszczelich wyróżniających się w produkcji miodu są inne, w jakimś stopniu spokrewnione, ale o bardzo nikłej produkcji.

Fot. Milan Motyka

Z obserwacji prowadzonych w Instytucie Ogrodnictwa, w Zakładzie Pszczelnictwa w Puławach wynika, że pszczelarze w swoich pasiekach wykorzystują matki z tzw. dzikich hodowli, nieobjętych nadzorem Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt.

Postępując w ten sposób, kierują się najczęściej opinią internautów, kolegów pszczelarzy lub chęcią wprowadzenia do swoich pasiek „rewelacyjnego” materiału z nieznanych populacji bądź z zagranicy – niejednokrotnie takiego, który w naszych warunkach klimatycznych w ogóle nie zdaje egzaminu.

To tak jakbyśmy chcieli uprawiać w Polsce np. kokosy i banany lub inne rośliny, których naturalnym miejscem występowania są kraje tropikalne. Potwierdza się zatem przysłowie „cudze chwalicie, swego nie znacie”.

Tymczasem w Polsce hodowla opiera się na pasiekach realizujących programy hodowlane, których podstawowym narzędziem jest inseminacja matek pszczelich dająca możliwość sterowania doborem kojarzeń. Krajowe programy hodowlane doskonalenia genetycznego i programy krzyżowania realizowane przez hodowców są ukierunkowane na selekcję i dostosowanie cech użytkowych pszczół do lokalnych warunków środowiskowych.

W selekcji i doborze pod uwagę brane są wyniki oceny cech użytkowych, takich jak produkcyjność, łagodność czy nierojliwość, ale również zimotrwałość i dostosowanie rozwoju rodzin pszczelich do warunków środowiska, w którym są utrzymywane.

Coraz częściej hodowcy uwzględniają ocenę zachowania higienicznego. Realizowane są również programy ochrony zasobów genetycznych, które mają na celu ochronę bezcennej puli genowej pszczół, przystosowanych do miejscowych, często bardzo trudnych warunków środowiskowych oraz z zachowaniem różnorodności genetycznej pszczół w Polsce.

Pszczoły te charakteryzują się m.in. dobrą zimotrwałością oraz przeżywalnością w miejscach bytowania, w których pożytki są wprawdzie różnorodne, ale bardzo ubogie.

Prowadzeniem hodowli zajmują się doświadczeni pszczelarze, którzy znają podstawy prowadzenia selekcji i doboru, oceniają kolejne pokolenia pszczół w polskich warunkach klimatycznych i pożytkowych i oferują pszczelarzom elitarny materiał hodowlany.

To niejednokrotnie praca wielu pokoleń, której efektem jest wysoka pozycja krajowej hodowli w rankingu europejskim i światowym. Polska obecnie zyskała miano eksperta w tej dziedzinie, a nasi specjaliści wielokrotnie są zapraszani na konferencje, szkolenia i spotkania z pszczelarzami z różnych krajów, którzy chcą się zająć hodowlą.

Zacznijmy zatem od organizacji hodowli pszczół w Polsce, która według posiadanej wiedzy jest najlepsza w Europie, a może nawet i na świecie. Ma przy tym bardzo długą historię, a imponujące wyniki pracy, którą włożono w jej rozwój, są zasługą kilku pokoleń hodowców.

Obecnie zagadnienia z zakresu hodowli i oceny wartości użytkowej i hodowlanej, ochrony zasobów genetycznych, prowadzenia ksiąg hodowlanych i rejestrów, a także kontroli hodowli i rozrodu zwierząt gospodarskich, w tym pszczół, reguluje ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. z 2017 r. poz. 2132), zgodnie z którą pszczoła miodna jest zwierzęciem gospodarskim.

To wyjątek wśród krajów całego świata i oznacza między innymi to, że w Polsce realizowana jest polityka w zakresie oceny i hodowli pszczół.

Ustawa reguluje zagadnienia z zakresu:

• hodowli i oceny wartości użytkowej i hodowlanej,
• ochrony zasobów genetycznych,
• prowadzenia ksiąg hodowlanych i rejestrów,
• kontroli hodowli i rozrodu, wszystkich zwierząt gospodarskich, w tym pszczół.

Całość działań w zakresie inwentaryzacji i monitoringu hodowli oraz ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich nadzoruje Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi poprzez swoje organy kontrolne, w tym szczególnie Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt, przy współpracy jednostek naukowo-badawczych oraz ośrodków doradztwa rolniczego.

Nadzór nad bezpieczeństwem zdrowotnym zarówno zwierząt, jak i produktów zwierzęcych, prowadzi Inspekcja Weterynaryjna, głównie poprzez inspektoraty powiatowe. W sferze rolnictwa działają instytucje, których działalność wpływa w sposób istotny na rozwój produkcji zwierzęcej, a wśród nich Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa.

Na podstawie zapisów ww. ustawy oraz Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 czerwca 2008 r. w sprawie Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt (tekst jednolity z 2016 poz. 1816), zadania z zakresu hodowli i rozrodu zwierząt poprzez m.in. kontrolę w zakresie prowadzenia oceny wartości użytkowej i hodowlanej zwierząt oraz hodowli zwierząt i rozrodu, wykonuje Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt.

Jednostka ta prowadzi również księgi hodowlane dla linii pszczół oraz ocenę wartości użytkowej i hodowlanej, a także publikuje wyniki tej oceny.

Na podstawie uregulowań ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich oraz aktów wykonawczych, prowadzona jest w Polsce hodowla pszczół różnych ras i linii hodowlanych, obejmująca przede wszystkim ocenę wartości użytkowej i hodowlanej, selekcję i dobór osobników do kojarzeń, prowadzone są również księgi i rejestry dla linii hodowlanych pszczół.

Stały postęp w pracy hodowlano-selekcyjnej przeprowadzanej przez wiele lat, przyczynił się w rezultacie do otwarcia ksiąg hodowlanych. Ocena wartości użytkowej i hodowlanej pszczół odbywa się według metodyki stacjonarnej, prowadzonej bezpośrednio w pasiekach hodowlanych i metodyki oceny terenowej, prowadzonej w pasiekach produkcyjnych i służącej hodowcom jako uzupełnienie informacji o wartości użytkowej i hodowlanej matek pszczelich selekcjonowanych w obrębie linii hodowlanych.

Publikowane wyniki oceny terenowej mogą być wykorzystywane przez wszystkich pszczelarzy, celem wyboru matek użytkowych z linii i kojarzeń wykazujących pożądane cechy biologiczne i jak najbardziej dostosowanych pod względem wartości użytkowej do środowiska, w jakim znajduje się pasieka produkcyjna.

Zmiany prawne i organizacyjne od czasu wejścia w życie rozporządzenia Ministra Rolnictwa z 10 lutego 1975 r. w sprawie uznawania pasiek za zarodowe i reprodukcyjne doprowadziły w rezultacie do otwarcia i prowadzenia ksiąg hodowlanych.

W 2017 roku KCHZ prowadziło księgi dla 52 linii hodowlanych pszczół w obrębie trzech ras: kraińskiej, kaukaskiej i środkowoeuropejskiej (wg stanu na 31.12.2017 r.) a od 2018 roku również księgę 1 linii rasy włoskiej.

Badane są też cechy morfometryczne jak użyłkowanie skrzydła czy długość języczka, będące podstawą oceny przynależności rasowej ocenianej populacji. W latach 2008−2017 oceną stacjonarną objęto od 1693 matek w roku 2008 do 2210 w 2011 roku (tab. 3).

Po tym okresie zanotowano spadek liczby matek ocenianych w programach doskonalenia genetycznego i krzyżowania, natomiast wzrastała liczba matek ocenianych w ramach programów ochrony zasobów genetycznych. Wpływ na to miało prawdopodobnie utworzenie rejonu hodowli zachowawczej pszczół A. m. carnica linii Dobra utrzymywanej w Paśmie Beskidu Wyspowego.

Efektem oceny stacjonarnej materiału hodowlanego pszczół w Polsce jest kwalifikacja i wpis do ksiąg hodowlanych lub rejestrów (w przypadku programów krzyżowania) tych matek, które otrzymały najwyższe noty. Matki, które posiadają dwa pokolenia przodków wpisanych do księgi tej samej linii, mogą zostać wpisane do części głównej.

O wyborze, która z zakwalifikowanych matek będzie zgłoszona do wpisu, decyduje hodowca. W latach 2008-2017 liczba tych matek wynosiła 10520 szt. (tab. 4). Dwadzieścia % stanowiły matki A. m. mellifera, 72% matki A. m. carnica i 8% matki A. m. caucasica.

Taki system oceny, który działa obecnie w hodowli pszczół, stwarza warunki zarówno do rozwoju pasiek hodowlanych, jak i szerokiego uczestnictwa pszczelarzy w tym procesie, np. poprzez ocenę terenową pszczelarz ma dostęp do materiału hodowlanego o wartości użytkowej dostosowanej do konkretnych warunków klimatyczno-pożytkowych.

Czy z niego korzysta? W wielu przypadkach tak. W latach 70. i 80. sprzedaż takich matek pszczelich wynosiła około 20 tys. rocznie. W latach 1990–2005 sprzedaż matek wzrosła z 30 tys. do 80 tys., w tym odpowiednio od około 2 tys. do 28 tys. matek sztucznie unasienionych.

W kolejnych latach 2006–2009, w związku z wejściem w życie mechanizmu „Wsparcie rynku produktów pszczelich”, w ramach którego pszczelarze otrzymali dofinansowanie na zakup matek pszczelich, ich sprzedaż gwałtownie wzrosła – do 120 tys. w 2009.

Fot. Pixabay, umsiedlungen

W roku ubiegłym, na potrzeby międzynarodowego projektu EurBeSt, realizowanego z udziałem Zakładu Pszczelnictwa IO w Puławach i Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, przeprowadzono monitoring rynku obrotu matkami pszczelimi, z którego wynika, że pszczelarze zakupili około 300 tys. matek, ale z zarejestrowanych pasiek hodowlanych pochodziło zaledwie 68%.

Niestety około 32% matek dostarczanych pszczelarzom (przy czym są to niepełne dane) pochodziło z pasiek nazywanych hodowlanymi, które z profesjonalną hodowlą nie mają nic wspólnego. Nie byłoby to aż tak rażące, gdyby matki te były potomstwem matek reprodukcyjnych nabytych przez „pszczelarzy-producentów” w pasiekach hodowlanych.

Jednak większość z nich pochodzi z nielegalnego importu lub z pasiek, w których nie prowadzi się żadnej oceny i nie są objęte nadzorem weterynaryjnym. A szkoda, bo wieloletnia i konsekwentna praca hodowlana miała i ma olbrzymi wpływ na doskonalenie cech pszczół w Polsce.

Długotrwała selekcja na łagodność, mniejszą rojliwość, zimotrwałość, z jednoczesnym ukierunkowaniem pracy hodowlanej na zachowanie i doskonalenie cech produkcyjności spowodowała, że pszczoły obecnie są nieporównanie łagodniejsze niż kiedyś, mniej rojliwe, ale jednocześnie charakteryzują się wysoką miodnością.

Poza tym hodowcy do swoich programów hodowlanych wprowadzają nowe oceny związane z poprawą odporności pszczół na choroby, głównie Varroa destructor (np. SMR, VSH, PIN-test) uwzględniając trendy europejskie, w których dąży się do tego, by w naszych pasiekach stosowanie środków leczniczych (leków i preparatów), można było znacznie ograniczyć.

Czy skorzystamy z wielopokoleniowej pracy hodowców i będziemy zaopatrywać się w elitarnych pasiekach hodowlanych, czy też wybierzemy matki z pasiek nieobjętych żadnym nadzorem (w tym również weterynaryjnym) lub sprowadzimy je z rejonów o odmiennych warunkach klimatycznych i pożytkowych, ryzykując przy tym wprowadzenie do pasiek nowych chorób, braku odporności czy też genów odpowiedzialnych za wyjątkową złośliwość – a to zależy już tylko od nas, pszczelarzy.

dr hab. Małgorzata Bieńkowska
Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach, Zakład Pszczelnictwa w Puławach
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

mgr Monika Kajak, mgr Tadeusz Kwiatkowski
Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt w Warszawie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"